Jak pracować z uczniem mającym trudności z koncentracją?

Czym jest koncentracja?

Według Słownika języka polskiego koncentracja to skupienie działań dla osiągnięcia jakiegoś celu, jak również intensywne skupienie uwagi na wybranym przedmiocie, zjawisku czy sytuacji[1]. Z medycznego punktu widzenia koncentracja jest jedną z cech uwagi i oznacza jej zogniskowanie na danym bodźcu czy działaniu. Uwaga z kolei należy do podstawowych funkcji poznawczych, oprócz pamięci, myślenia, spostrzegania zmysłowego i komunikacji[2]. Najprościej można powiedzieć, że koncentracja to umiejętność skupienia się na jednej rzeczy. Jest nam potrzebna m.in. do tego, aby nasz umysł działał efektywniej i abyśmy mogli skuteczniej się uczyć i zapamiętywać. Jednak żeby tak się działo, koncentracja musi wykazywać określone cechy, do których należą[3]:

• selektywność – wybieranie odpowiedniego momentu na skupienie uwagi,
• czujność – oczekiwanie na pojawianie się uwagi,
• kontrola – panowanie nad koncentracją, 
• intensywność – nasilenie skupienia uwagi,
• trwałość – utrzymywanie uwagi przez dłuższy czas, 
• kierunek – skupienie na konkretnym zadaniu, 
• pojemność – skupienie na odpowiedniej liczbie zadań, 
• zmienność – przechodzenie od jednego zadania do drugiego.
   

Co wpływa na zaburzenia koncentracji?

Zaburzenia uwagi należą do tzw. zaburzeń poznawczych. Ogólnie można wskazać dwa rodzaje czynników mających wpływ na problemy z koncentracją: zewnętrzne i wewnętrzne.

Do czynników zew­nętrznych zaliczymy wszystko to, co znajduje się w naszym otoczeniu, a więc m.in.

• różnego rodzaju dźwięki (np. dźwięk telefonu, telewizora, komputera, hałas dobiegający z ulicy czy głośne rozmowy innych),
• oświetlenie (np. jasno świe­­­cąca żarówka, migające światło), 
• zbyt dużą liczbę zadań do wykonania,
• niewłaściwe warunki mieszkaniowe i materialne,
• trudną sy­­tuację rodzinną (w tym także za­­­niedbania, używki, nałogi),
• nieprzyjemną atmosferę w szkole,
• nudę na lekcjach,
• niewłaściwy styl życia, czyli nieod­powiednie odżywianie (m.in. zbyt duża ilość słodyczy, dieta uboga w warzywa i owoce, małe nawodnienie organizmu),
• brak ruchu (spowodowany spędzaniem czasu przed ekranami).

Drugim rodzajem czynników są czynniki wewnętrzne, a więc to, co wynika z naszych uwarunkowań psychicznych i indywidualnych cech, m.in.:

• niewłaściwe nawyki utrudniające skupienie uwagi,
• zły stan emocjonalny,
• perfekcjonizm,
• impulsywność,
• niewyspanie i związane z tym zmęczenie,
• niską motywację do działania,
• natrętne myśli,
• brak wytrwałości w pracy,
• nieumiejętność współpracy w grupie,
• nieumiejętność radzenia sobie z trudnościami i porażką.

Zaburzenia koncentracji mogą wynikać także z zaburzeń rozwojowych, niepełnosprawności i chorób, np. z ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi), ADD (brak koncentracji uwagi bez nadpobudliwości ruchowej), dysleksji rozwojowej, niepełnosprawności intelektualnej, zaburzeń integracji sensorycznej, padaczki czy uszkodzeń centralnego układu nerwowego. W takich sytuacjach konieczna jest specjalistyczna pomoc i terapia. Pocieszające jest to, że większość przyczyn zaburzeń koncentracji jest odwracalna i można nad nimi pracować, ale trzeba mieć świadomość, że nie jest to łatwe zadanie.

Dlaczego współczesne dzieci mają problem z koncentracją? 

Kultura instant, w której obecnie żyjemy, odnosząca się do natychmiastowości i życia w ciągłym biegu, nie sprzyja koncentracji. Współczesne tempo życia dotyka w równym stopniu dorosłych, jak i dzieci i młodzież. Liczba bodźców, które każdego dnia dopływają do nas z różnych źródeł, jest niemożliwa do przyswojenia, a układ nerwowy, zwłaszcza dzieci, może czuć się mocno przeciążony. Zwróćmy uwagę na kilka obszarów życia młodych ludzi i sytuacji, które mogą powodować przebodźcowanie.

Sytuacja rodzinna dziecka a problemy z koncentracją

Dom to miejsce, w którym dziecko powinno czuć się przede wszystkim bezpiecznie i mieć możliwość odpoczynku. Niestety, zdarza się, że sytuacja domowa jest na tyle trudna, że dziecko nie tylko nie odpoczywa w domu, ale także odczuwa w nim stres. Kłótnie między rodzicami, napięcie wynikające z rozwodu, używki, zaniedbanie czy przemoc to tylko wybrane z wielu trudnych sytuacji, które mocno obciążają układ nerwowy młodego człowieka.

Paradoksalnie dom, w którym wszystko wolno i nie ma żadnej kontroli ze strony dorosłych, np. w obszarze korzystania z ekranów, również nie wpływa na dziecko właściwie. Dzieci lubią rutynę i potrzebują jej. Rytm dnia, w którym wiadomo krok po kroku, co się wydarzy, jest najlepszym rozwiązaniem, bo daje poczucie stałości i bezpieczeństwa.

Problemem mającym niebagatelny wpływ na dziecko mogą być także zbyt wygórowane oczekiwania rodziców względem niego, gdyż często wiążą się z życiem pod ogromną presją. Niemożliwość spełnienia oczekiwań wpływa negatywnie na poczucie własnej wartości i może być przyczyną wielu poważnych problemów młodej osoby.

Przebodźcowanie może wynikać również z tego, jak dzieci spędzają swój czas wolny. Jeśli ogranicza się on w dużej mierze do korzystania z telefonu czy grania w gry komputerowe, nie ma się co dziwić, że mózg będzie przeciążony. Czas po szkole powinien uwzględniać odpoczynek, możliwość swobodnej zabawy oraz dawać balans między obowiązkami a przyjemnościami. Liczba zajęć pozalekcyjnych, nawet jeśli są one zgodne z zainteresowaniami dziecka, także powinna być ograniczona. Dziecko, którego czas wolny jest wypełniony do granic możliwości przez zajęcia zorganizowane, nie ma już przestrzeni na swobodne działanie. Z nadmiaru emocji mogą pojawić się trudności ze snem, a kiedy jest się niewyspanym, trudno o dobrą koncentrację. 

Wpływ diety na koncentrację

Nie bez znaczenia dla koncentracji pozostaje dieta. Wspomniana już kultura instant narzuca jedzenie typu fast food – nie tylko szybko dostępne, ale przez większość młodych ludzi uwielbiane. Podobnie sprawa wygląda ze słodyczami, tłustymi potrawami i produktami mocno przetworzonymi, które dzieci i młodzież spożywają w nadmiernych ilościach. Do tego dochodzi słabe nawodnienie organizmu oraz ograniczone spożycie warzyw i owoców. Niestety, tego typu dieta nie ma w sobie żadnych wartości odżywczych, negatywnie wpływa na rozwój oraz zdecydowanie utrudnia skupienie uwagi. 

Koncentracja w szkole

Warto przyjrzeć się również szkole – miejscu, w którym wysoki poziom koncentracji jest szczególnie pożądany. Warunki zewnętrzne, jakie w niej panują, mogą ułatwiać lub utrudniać koncentrację. Kolorowe ściany, gazetki, zdjęcia i plansze wiszące na korytarzach, kwiaty, puchary, dyplomy i mapy to rzeczywistość wielu szkół. Do tego dochodzą bogato wyposażone plecaki, często z mnóstwem zupełnie niepotrzebnych rzeczy, które uczniowie przynoszą do szkoły. Wszystkie te przedmioty odwracają uwagę (szczególnie dzieci neuroróżnorodnych) i utrudniają skupienie uczniów na tym, co naprawdę ważne. Nie można także zapomnieć, że szkoła jest bardzo głośnym miejscem, a hałas dopływający zarówno z wewnątrz, jak i z zewnątrz znacznie utrudnia koncentrację. Ponadto bardzo duże znaczenie, wpływające na koncentrację, ma oświetlenie, temperatura otoczenia oraz ustawienie ławek i usadzenie uczniów. 

Co sprzyja koncentracji i jak pomóc uczniom się skoncentrować?

Trudności z koncentracją często wynikają z różnego typu zaniedbań, nad którymi można zapanować. Czasami małe zmiany zarówno w domu, jak i w szkole mogą przynieść pozytywne rezultaty.

1. Pierwszym i jednym z najważniejszych aspektów mającym wpływ na koncentrację jest zdrowy sen. Uczniowie powinni przesypiać minimum siedem, osiem godzin na dobę. Sen pozwala odpocząć i zregenerować siły, dzięki czemu łatwiej jest się skupić i zapamiętywać.
2. Kolejnym ważnym aspektem jest zbilansowana dieta bogata w warzywa i owoce, ryby, ziarna zbóż i orzechy, a także odpowiednia aktywność fizyczna oraz korzystanie ze świeżego powietrza.
3. Prowadzenie regularnego trybu życia, w którym zachowany jest balans między nauką i pracą a odpoczynkiem, sprzyja koncentracji.
4. Jak się okazuje, nie bez znaczenia pozostaje także dobrostan psychiczny, czyli ogólne zadowolenie z życia, w którym dominują optymizm i pozytywne emocje. Dobry stan psychiczny wpływa nie tylko na samopoczucie, ale także na zdrowie, sukcesy życiowe i koncentrację.

Jak szkoła może zadbać o warunki dla uczniów?

Szkoła również powinna zadbać o zapewnienie odpowiednich warunków sprzyjających koncentracji uczniów. Organizując przestrzeń zewnętrzną szkoły, trzeba kierować się przede wszystkim umiarem. W praktyce oznacza to ograniczenie do minimum nadmiaru rzeczy, m.in. dekoracji na korytarzach, dodatkowych przedmiotów w salach lekcyjnych. Powinno zostać tylko to, co rzeczywiście jest potrzebne, całą resztę dodatków należy umieścić w szafkach. Zasada ta dotyczy także stolików uczniów – im mniej, tym lepiej. Pamiętajmy, że uczniom mającym problem z koncentracją bardzo trudno jest się odnaleźć w miejscu, w którym jest nadmiar rzeczy, bo każdy ponadplanowy przedmiot dodatkowo rozprasza. Warto zadbać także o wygodne krzesło oraz odpowiednie ustawienie ławek, zależne m.in. od rodzaju zajęć, podejmowanych przez uczniów aktywności, liczby uczestników zajęć oraz metod pracy, z których się korzysta.

Należy zwrócić uwagę także na kolory, które otaczają uczniów w ich codzienności. Szkolne ścia­­ny powinny być pomalowane na stonowane, najlepiej pastelowe kolory. Minimalizm dotyczy także oświetlenia – mocne ciepłe światło nie sprzyja koncentracji, najlepszym wyborem będzie zimna barwa. Temperatura otoczenia powinna wynosić od 20 do 22°C – zbyt wysoka działa usypiająco. 

Jak pracować z uczniem mającym trudności z koncentracją? 

Zacznijmy od tego, że czas koncentracji jest ściśle zależny od wieku dziecka. Mając od dwóch do czterech lat dziecko jest w stanie skupić się około 5–15 minut, w wieku od pięciu do siedmiu lat – około 15–25 minut, w wieku od ośmiu do dziesięciu lat – około 25–35 minut, w wieku od jedenastu do trzynastu lat – około 35–45 minut, w wieku od czternastu do szesnastu lat – około 45–55 minut4.

Można więc zauważyć, że dzieci w młodszym wieku szkolnym nie są w stanie skoncentrować się na lekcji przez cały czas jej trwania. W związku z tym należy tak planować zajęcia, aby dzieci miały możliwość zmiennych aktywności. 

Uczeń z zaburzeniami koncentracji – dostosowanie wymagań edukacyjnych

Uczeń z zaburzeniami koncentracji będzie wymagał odpowiedniego traktowania, które uwzględnia jego trudności. Nauczyciel powinien dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb danego ucznia. Warto zacząć od dostrzeżenia dziecka, ale nie tylko od strony problemów, z jakimi się boryka, lecz jego mocnych stron. Uczeń powinien być chwalony, kiedy zachowuje się właściwie lub robi coś dobrze, i motywowany do dalszej pracy. Pożądane zachowanie należy wzmacniać zaraz po jego wystąpieniu, aby pozytywny wzorzec został utrwalony. Uczniom z zaburzeniami koncentracji trzeba wydawać krótkie i proste polecenia, gdyż tylko takie są rozumiane. Zawsze warto upewnić się, czy wszystko jest jasne, i sprawdzić poprawność wykonania zadania. Koncentrację wzmacniają stałe i niezmieniające się zasady. Zwłaszcza uczniowie z ADHD, u których trudności z koncentracją są szczególnie widoczne, potrzebują jasnych i klarownych ram, dzięki którym łatwiej jest im się skupić na tym, co naprawdę istotne. Jak już wcześniej wspomniałam, koncentracji sprzyja mała liczba rozpraszaczy, dlatego warto dbać, aby uczeń miał wokół siebie porządek i aby w miejscu jego pracy panował spokój. Każdy dodatkowy element będzie rozpraszał jego uwagę, dlatego też wszelkie kolorowe dekoracje powinny znajdować się za plecami ucznia. 

W związku z problemami, z jakimi borykają się uczniowie z zaburzoną koncentracją, nauczyciel powinien dostosowywać tempo pracy na zajęciach do możliwości uczniów, np. przez podzielenie trudniejszych zadań na etapy czy złożonych treści na mniejsze i tym samym bardziej zrozumiałe. W czasie lekcji warto podchodzić do ucznia i kontrolować jego pracę, zwłaszcza w czasie pracy samodzielnej. W momencie rezygnacji należy zachęcać ucznia do ukończenia zadania. Wolne tempo przepisywania z tablicy, oczywiście jeśli jest taka możliwość, można zastąpić zrobieniem zdjęcia wymaganych treści. Pracę warto zaczynać od zadań łatwych i przyjemnych dla ucznia, następnie stopniowo przechodząc do trudniejszych. Czas skupienia uwagi, który jest niezbędny do wykonania zadania, należy wydłużać stopniowo. Uczeń z zaburzeniami koncentracji będzie potrzebował pomocy w dokonaniu selekcji najważniejszych treści wymaganych do nauczenia się. Warto istotne zagadnienia wyróżniać, np. podkreślając je na kolorowo. W czasie lekcji przydadzą się dodatkowe rysunki, schematy i kolorowa kreda. 

Praca z uczniami mającymi trudności z koncentracją uwagi jest wymagająca, jeśli jednak będzie dostosowana do potrzeb i możliwości uczniów, może dostarczać wiele satysfakcji, a przede wszystkim przynosić oczekiwane rezultaty. 

Przypisy:

1. Por. https://sjp.pwn.pl/sjp/koncentracja;2472958.html [dostęp: 10 sierpnia 2023 r.].
2. M. Kowalkowska, Zaburzenia uwagi i koncentracji, 2015 r., https://wylecz.to/uklad-nerwowy-i-psychiatria/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji/ [dostęp: 10 sierpnia 2023 r.].
3. A. Forzpańczyk, Koncentracja. Skuteczny trening skupiania uwagi, Wydawnictwo Samo Sedno, Warszawa 2015, s. 12.
4. Ibidem, s. 13.
    

Bibliografia:

1. Forzpańczyk A., Koncentracja. Skuteczny trening skupiania uwagi, Wydawnictwo Samo Sedno, Warszawa 2015.
2. Kołakowski A., Pisula A., Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2011.
3. Kowalkowska M., Zaburzenia uwagi i koncentracji, 2015 r., https://wylecz.to/uklad-nerwowy-i-psychiatria/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji/ [dostęp: 10 sierpnia 2023 r.].
4. Pfiffner L.J., Wszystko o ADHD, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004.
5. https://sjp.pwn.pl/sjp/koncentracja;2472958.html [dostęp: 10 sierpnia 2023 r.].