Niezwykle ważna rola nauczycieli i specjalistów
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wszyscy nauczyciele, wychowawcy oraz specjaliści są zobowiązani do udzielania uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, która „polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w przedszkolu, szkole i placówce, w celu wspierania potencjału rozwojowego ucznia i stwarzania warunków do jego aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym”.
Każdy uczeń może zostać objęty na terenie szkoły pomocą psychologiczno-pedagogiczną. Czasem udzielenie wsparcia zapoczątkowuje inicjatywa rodziców, niekiedy dostarczenie do szkoły opinii psychologiczno-pedagogicznej, orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Czasem uczeń sam podejmuje pierwsze kroki, zgłaszając się do nauczyciela czy specjalisty w szkole. Jednak w bardzo wielu sytuacjach uczniowie nie proszą nikogo o wsparcie, choć przeżywają duże trudności, a nawet poważny kryzys psychiczny.
Jeśli z jakiegoś powodu problem nie jest dostrzegany przez domowników czy też nie podejmują oni odpowiednich działań, to często jedynym miejscem, w którym uczeń potrzebujący pomocy może zostać zauważony, jest środowisko szkolne. Szczególną rolę odgrywają w tej kwestii nauczyciele. Widząc uczniów codziennie podczas lekcji, przerw, pracy w grupach, ich relacji z rówieśnikami, znając ich często od wielu lat, są oni w stanie dostrzec różne niepokojące sygnały w funkcjonowaniu ucznia.
Tacy specjaliści, jak psycholog czy pedagog, ze względu na charakter pracy, mają znacznie mniej możliwości zaobserwować osobiście, jak funkcjonuje uczeń. Mogą jednak wspierać nauczycieli, szczególnie wychowawców, poprzez konsultacje dotyczące uczniów oraz psychoedukację na temat zachowania uczniów, które powinno szczególnie zwrócić ich uwagę, skłonić do rozmowy z uczniem, jego rodzicami, zaangażowania we wsparcie pedagoga, psychologa, a czasem do podjęcia natychmiastowych interwencji.
Raport z badania dotyczącego zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczości wśród młodych ludzi w Polsce „MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym” (Dębski, Flis, 2023) wskazuje, że ponad połowa młodych ludzi odczuwa brak motywacji do działania, jedna trzecia badanych zgłasza kłopoty w nauce, co trzecia młoda osoba czuje się samotna, niemal co trzeci uczeń nie ma chęci do życia, a 4 na 10 uczniów myślało o podjęciu próby samobójczej. Uzyskane dane obrazują również, że dzieci i młodzież doświadczają często przemocy i przejawiają autodestruktywne zachowania, mają obniżoną samoocenę i poczucie sprawczości. To alarmujące wyniki, obok których nie można przejść obojętnie.
We wstępie do raportu z powyższego badania Martyna Wojciechowska, prezes Fundacji UNAWEZA podkreśla szczególną rolę prewencji: „Nie sprawimy, że w Polsce nagle będzie więcej specjalistów i oddziałów psychiatrii dziecięcej. To, co teraz realnie możemy zrobić, to prewencja, zwrócenie uwagi na problemy ze zdrowiem psychicznym wśród młodych, wskazanie związanych z tym wyzwań i przede wszystkim normalizowanie sięgania po pomoc. Wierzymy, że skuteczny system wczesnego reagowania może sprawić, że liczba dzieci podejmujących próby samobójcze będzie niższa” (Dębski, Flis, 2023, s. 5).
Szkoły, nauczyciele i specjaliści, którzy w nich pracują, mogą odegrać niezwykle ważną rolę w drodze dzieci i młodzieży do uzyskania wsparcia, którego potrzebują. Kluczowe jest zawsze, w miarę możliwości, wsparcie rodziców, opiekunów, najbliższej rodziny, w czym szkoła może pomóc, a czasem w ogóle to zapoczątkować.
Niepokojące sygnały
Posiadając wiedzę na temat niepokojących sygnałów dotyczących funkcjonowania dziecka czy nastolatka, nauczyciele i specjaliści mogą dostrzec trudności, które ma uczeń i podjąć odpowiednie działania, nawet jeśli ani uczeń, ani jego rodzice nie zgłoszą trudności. Co powinno zwrócić uwagę nauczyciela?
- Zmiany. W sytuacji, kiedy znamy ucznia, zmiany w jego funkcjonowaniu, np. obniżenie wyników edukacyjnych, apatia, wycofanie lub pobudzenie, impulsywność, zmiany w relacjach z rówieśnikami, są zawsze sygnałem do zwrócenia na niego szczególnej uwagi. Nagłe wycofanie się z relacji z klasą może być sygnałem, że uczeń doświadcza hejtu ze strony rówieśników lub sam wycofuje się z powodu przeżywanego kryzysu.
- Trudności edukacyjne przejawiające się np. w problemach ze zrozumieniem przedstawionego materiału, poleceń, czytanego tekstu, zapamiętywaniem, konstruowaniem wypowiedzi. Osłabienie funkcji poznawczych może być symptomem depresji, a także przeżywanej żałoby. To jeden z objawów, który często dotyczy młodych osób, i ważne jest, aby nauczyciele mieli tego świadomość. W przypadku najmłodszych uczniów zawsze też trzeba zwrócić szczególną uwagę na trudności z nabywaniem podstawowych umiejętności szkolnych typu czytanie, pisanie, liczenie.
- Problemy z koncentracją dotyczące umiejętności koncentrowania uwagi na konkretnej czynności oraz jej przerzucania i utrzymywania, a także podatności na rozpraszanie się pod wpływem różnych bodźców. Trudności z koncentracją mogą mieć bardzo różne przyczyny, zarówno somatyczne, jak i psychiczne.
- Trudności w relacjach społecznych, np. brak grona bliższych kolegów i koleżanek, spędzanie samotnie przerw, brak poszukiwania okazji do spędzania czasu z rówieśnikami, nieumiejętność współpracy w grupie, nawiązywania kontaktu z rówieśnikami i podtrzymywania rozmowy, konflikty, agresywne zachowanie.
- Obszar emocji. Uwagę powinien zwrócić zarówno obniżony, jak i nadmiernie podwyższony nastrój, a także labilność emocjonalna ucznia, drażliwość, przejawy niepokoju i lęku, pobudzenie psychoruchowe, poczucie winy, żalu, płaczliwość.
- Zmęczenie, senność, apatia, brak energii, motywacji mogą sygnalizować różne trudności.
- Objawy bólowe, np. bóle głowy, brzucha, częste wizyty w gabinecie pielęgniarki szkolnej, nieobecności. Pamiętajmy, że w przypadku dolegliwości bólowych zawsze w pierwszej kolejności należy sprawdzić i wykluczyć podłoże somatyczne, aby nie dopuścić do sytuacji, w której zostanie opóźniona diagnoza i leczenie choroby somatycznej z powodu interpretowania dolegliwości jako objawów psychosomatycznych.
- Wygląd. Uwagę powinny zawsze zwrócić sygnały braku dbałości o higienę, a także nadmierne skupienie na wyglądzie zewnętrznym czy wahania wagi.
- Pesymistyczne myśli, negatywne nastawienie mogą być objawem m.in. depresji.
- Informacje od rówieśników. Czasem to najbliższe otoczenie rówieśników dostrzega niepokojące sygnały w funkcjonowaniu kolegi czy koleżanki. Zdarza się, że uczeń przychodzi do gabinetu pedagoga czy psychologa, ponieważ martwi się o kolegę czy koleżankę. Zachowajmy jednak czujność, bo uczeń może opowiadać tak naprawdę o sobie, swoich trudnościach, ale przyjąć początkowo bezpieczniejszą dla niego narrację, żeby sprawdzić, co mogłoby się wydarzyć, gdyby podzielił się z kimś w szkole swoimi problemami. Sygnały od rówieśników często mogą też być bardzo dyskretne, jednak warto ich nie lekceważyć, ponieważ dzieci i młodzież to doskonali obserwatorzy, a spędzając razem w szkole wiele godzin, mając wspólne sprawy, przeżycia, często mogą dostrzec więcej i szybciej niż dorośli. Ważne, żeby wiedzieli, że są w szkole osoby dorosłe, do których mogą się w takich sytuacjach zwrócić.
- Zachowania ryzykowne zagrażające życiu i zdrowiu, niezgodne ze społecznymi normami, np. używki, ucieczki z domu, to zawsze alarmujące sygnały.
Szansa na kontakt
Szanse na to, że dziecko zgłosi się do naszego gabinetu, zwiększa regularne informowanie uczniów, rodziców i nauczycieli o możliwości skorzystania ze wsparcia na terenie szkoły. Warto przypominać o takiej możliwości w ciągu roku szkolnego, a także normalizować sytuację zgłoszenia się do gabinetu pedagoga czy psychologa poprzez rozmowy z uczniami w klasach, różnego rodzaju szkolne zajęcia i akcje poszerzające wiedzę na temat zdrowia psychicznego, wsparcia psychologicznego i pedagogicznego. Budowanie zaufania uczniów i rodziców to niełatwe zadanie, szczególnie na terenie szkoły, gdzie zarówno uczniowie, jak ich rodzice nie czują się anonimowo, co może być przyczyną oporu przed przyjściem do naszego gabinetu. My sami na terenie szkoły, w której pracujemy, ale też wszyscy szkolni specjaliści w różnych miejscach budują wspólnie zaufanie do korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, co wymaga od nas realizowania działań rzetelnie i zgodnie z etyką zawodu.
Co dalej?
Przyjrzyjmy się krokom, jakie można podjąć, kiedy nauczyciel dostrzega niepokojące sygnały w funkcjonowaniu ucznia, o których pisałam powyżej. W materiałach przygotowanych przez dr Magdalenę Śnigulską w ramach projektu Szkoła Dobrostanu prowadzonego przez Fundację Szkoła z Klasą wymienia się obserwację jako podstawowe narzędzie nauczyciela pozwalające na dostrzeżenie trudności ucznia. Obserwacja bez oceniania, bez patrzenia przez pryzmat własnych emocji pozwala na skupienie się na faktach, co prowadzi do bardziej miarodajnego przedstawienia obrazu ucznia jego rodzicom czy specjalistom. Kolejnym krokiem może być rozmowa z samym uczniem przeprowadzona przez nauczyciela, który jest wychowawcą, ma dobry kontakt z uczniem lub zaobserwował niepokojące sygnały. Rolą specjalistów może być wsparcie nauczycieli w przygotowaniu się do takiej rozmowy. Ważne, aby nauczyciel zadbał o odpowiednie miejsce i czas, a przede wszystkim miał w sobie gotowość wysłuchania, przyjmując nieoceniającą postawę, powstrzymując się od udzielania porad, a także deklarowania uczniowi zachowanie tajemnicy w sytuacji, kiedy występuje zagrożenie zdrowia, życia młodej osoby. Podczas rozmowy pomocne może być opisanie tego, co dostrzegamy, gotowość wysłuchania, życzliwe nastawienie, a także pytania dotyczące samopoczucia ucznia, jego potrzeb, np. „Jak się z tym czujesz?”, „W jaki sposób mogę Ci pomóc?”, „Czego byś teraz potrzebował?”. Doktor Magdalena Śnigulska sugeruje, że nauczyciel nie powinien zostawać sam w obliczu trudności w funkcjonowaniu ucznia i działać w pojedynkę. Nauczyciel może zasugerować uczniowi kontakt z psychologiem w szkole, a czasem od razu specjalista może interwencyjnie zaprosić ucznia na rozmowę. Pamiętajmy jednak, że regularne korzystanie przez osobę niepełnoletnią z indywidualnej pomocy psychologicznej wymaga zgody jej rodziców/opiekunów. Po spotkaniu uczeń powinien poczuć, że otwarta rozmowa z nauczycielem czy specjalistą była słuszną decyzją i może liczyć na dalsze wsparcie. Niezbędna jest również rozmowa z rodzicami/opiekunami ucznia, podczas której zostanie omówione funkcjonowanie dziecka i zaplanowane dalsze działania (np. skierowanie do poradni psychologiczno-pedagogicznej, lekarza, objęcie indywidualną opieką psychologiczno-pedagogiczną na terenie szkoły). W przypadku młodszych dzieci, a także w niektórych sytuacjach dotyczących starszych uczniów od razu kontaktujemy się z rodzicami/opiekunami ucznia i ze specjalistą w szkole. Uwaga! W sytuacji występowania u ucznia planów, myśli samobójczych, nigdy nie zostawiamy go nawet na chwilę samego, bez opieki, i niezwłocznie podejmujemy działania zgodne z procedurami. Często zdarza się, że starsi, ale niepełnoletni uczniowie chcą, aby nasza rozmowa pozostała tajemnicą. Mówię wtedy o tym, co może pozostać między nami, a jakie informacje mają prawo otrzymać rodzice/opiekunowie i do czego jestem zobowiązana. W swojej praktyce podczas rozmowy staram się omawiać z uczniami dalsze działania i jeśli planuję kontakt z rodzicami, to informuję o tym, wyjaśniam, w jakim celu, a także przedstawiam możliwość wspólnego spotkania z uczniem i jego rodzicami.
Bibliografia:
- Dębski M., Flis J., MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym. Raport z badania dotyczącego zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczości wśród młodych ludzi w Polsce, Fundacja UNAWEZA, Warszawa 2023.
- Śnigulska M., Materiały przygotowane w ramach projektu Szkoła Dobrostanu prowadzonego przez Fundację Szkoła z Klasą, https://www.szkolazklasa.org.pl/obszary/szkola-dobrostanu/
