Obchodzone przez nas w listopadzie Święto Niepodległości to idealna okazja, by porozmawiać z uczennicami i uczniami o tym, jak może wyglądać patriotyzm w XXI wieku.
Definicja patriotyzmu
Internetowa encyklopedia PWN definiuje patriotyzm bardzo szeroko, jako „wszelkie umiłowanie ojczyzny jako miejsca swojego pochodzenia i/lub zamieszkania”. Takie ujęcie pozwala każdemu na swój sposób określić, co rozumie pod tym pojęciem i w jaki sposób chce (jeśli chce) realizować je w swoim życiu. Jednocześnie ta duża dowolność interpretacji sprawia, że niemal odkąd pojawiło się pojęcie patriotyzmu, wciąż trwa dyskusja o tym, jak można je rozumieć. Zdarza się, że jest to wręcz przyczyną konfliktów, ponieważ w wielu ludziach pojęcie to wywołuje silne emocje.
Czym patriotyzm jest, a czym nie jest
Nie zawsze jednak patriotyzm jest rozumiany właściwie. Miłość do ojczyzny i utożsamianie się ze swoim narodem należy odróżnić od postaw wyższości, wrogości i nienawiści wobec innych narodów i kultur. Te ostatnie postawy to ksenofobia, nacjonalizm i szowinizm – w żadnym wypadku nie należy mylić ich z patriotyzmem. Takie pomyłki mogą nas wiele kosztować, bo – jak pokazuje historia – często prowadzą do przemocy. Najbardziej jaskrawym tego przykładem jest zbrodnicza działalność III Rzeszy w okresie II wojny światowej, kiedy to machina państwowa i wojenna wywyższała naród niemiecki, a jednocześnie chciała zniszczyć lub zniewolić inne, „gorsze” narody – w tym Żydów i Polaków. To bardzo ważna historyczna lekcja, o której nie wolno zapominać.
Patriotą jest zatem ktoś, kto czuje miłość lub przywiązanie do kraju ojczystego, jest solidarny i utożsamia się ze swoim narodem. Natomiast wrogość wobec innych narodów, chęć ich poniżenia czy tym bardziej zniszczenia to szowinizm narodowy. Dzieci i młodzież powinni mieć świadomość tego rozróżnienia; wiedzieć, że patriotyzm to postawa oparta przede wszystkim na miłości, szacunku, oddaniu – a nie na nienawiści.
Rozmawiając o patriotyzmie ze starszą młodzieżą, warto zauważyć, że postawy ksenofobiczne, nacjonalistyczne i szowinistyczne tak naprawdę często są sposobem na to, aby się dowartościować, nawet jeśli się niewiele osiągnęło. Wywyższając swój naród ponad inne, można poprawić sobie samoocenę – bo to oznacza przecież, że – przynależąc do „najlepszego” narodu – jesteśmy lepsi niż większość ludzi na Ziemi! I to zupełnie bez żadnego wysiłku – wystarczyło, że się tutaj urodziliśmy… Prawdziwy patriotyzm tymczasem również może być źródłem pozytywnej samooceny, ale w konstruktywny sposób – dzięki niemu możemy czuć się częścią większej całości, możemy też myśleć o sobie jako o jednostce potrzebnej i życzliwej innym, działającej na rzecz ojczyzny i jej mieszkańców. I tutaj docieramy do kwestii, jak może wyglądać patriotyzm XXI wieku w czasach pokoju.
Patriotyzm XXI wieku
Ci, którzy rozumieją patriotyzm w bardzo uproszczony sposób – tylko jako walkę o ojczyznę – w czasie pokoju mają utrudnione zadanie. Kiedy nie ma realnego wroga, szukają dla niego jakiegoś zastępstwa. Może to skutkować postawami ksenofobicznymi – nieufnością i wrogością wobec mniejszości etnicznych i narodowych, osób pochodzących z innych kultur. Dlatego warto rozmawiać z dziećmi i młodzieżą o tym, w jaki sposób ludzie mogą manifestować swój patriotyzm w codziennym życiu.
A mogą to robić m.in. poprzez:
- poznawanie polskiej historii i pogłębianie wiedzy na jej temat (zamiast poprzestawać na niepełnych, powierzchownych czy nieprecyzyjnych informacjach),
- poznawanie polskiej kultury (również regionalnej), uczestniczenie w niej, a także jej współtworzenie; kultywowanie tradycji,
- poznawanie życiorysów i dokonań ważnych dla Polski postaci – nie tylko bohaterów walki o wolność, ale także ludzi kultury i nauki (w tym – patronki czy patrona szkoły),
- uczestnictwo w obchodach świąt i rocznic ważnych dla kraju,
- troskę o zabytki kultury i miejsca pamięci,
- troskę o środowisko naturalne i dziedzictwo przyrodnicze swojego kraju,
- troskę o język ojczysty (m.in. posługiwanie się poprawną polszczyzną),
- angażowanie się w działalność społeczną i charytatywną,
- przestrzeganie prawa i zasad współżycia społecznego,
- uczciwość, płacenie podatków w kraju i kupowanie polskich produktów (tzw. patriotyzm konsumencki),
- świadome uczestnictwo w wyborach i inną działalność obywatelską,
- dbanie o dobre imię swojego narodu i kraju zarówno wewnątrz, jak i poza granicami Polski (np. godne zachowywanie się),
- kibicowanie polskim sportowcom,
- troskę o swój rozwój zawodowy i osobisty – by móc w przyszłości oferować swoje umiejętności innym członkom społeczeństwa (np. pracując w kraju, a nie za granicą),
- codzienną życzliwość wobec innych, np. ustąpienie miejsca siedzącego osobie starszej, z niepełnosprawnością lub kobiecie będącej w ciąży.
Taki patriotyzm dnia codziennego może wymagać od nas czasem rezygnacji z własnej wygody czy interesu, pójścia na kompromis, a nawet poświęcenia. Potrzebne będą też umiejętność współpracy, otwartość, życzliwość, empatia, tolerancja i gotowość niesienia pomocy. Warto także nauczyć się czerpania satysfakcji ze współdziałania z innymi, wspierania ich, niesienia pomocy czy zwykłego okazywania życzliwości. Na ten temat również warto porozmawiać z uczennicami i uczniami.
Patriotyzm to poważny temat, ale trzeba mówić o nim nie tylko poważnie, ale również lekko, wesoło, a nawet dowcipnie. Wszystko zależy od tego, jakie aspekty patriotyzmu akurat omawiamy. O patriotyzmie na co dzień lepiej jest mówić zwyczajnym, bliskim uczennicom i uczniom językiem, bez niepotrzebnego patosu, za to ciekawie. Podczas poświęconych tej tematyce zajęć warto starać się jak najbardziej odnosić się do codziennych doświadczeń i życia dzieci i młodzieży, zastanowić się wspólnie z nimi, w jaki sposób mogą teraz i w dorosłym życiu pielęgnować swój patriotyzm.
Materiały do zajęć: czyste kartki A4, długopisy, tablica i kreda lub pisak, arkusz brystolu; opcjonalnie do ćwiczenia trzeciego drugiej lekcji: encyklopedie lub komputery z dostępem do Internetu, kilka arkuszy brystolu (po 1 na każdą grupę), nożyczki, klej, kolorowe flamastry, wydruki portretów postaci historycznych.
Metody pracy: burza mózgów, dyskusja, miniwykład, praca indywidualna i w grupach.
Lekcja 1. Czym jest dla mnie patriotyzm?
Wprowadzenie
Osoba prowadząca wita uczestników i wprowadza ich w tematykę spotkania. Następnie zadaje pytanie na rozgrzewkę: „Czym waszym zdaniem jest patriotyzm?”. Pozwala wypowiedzieć się ochotnikom, a w ramach podsumowania proponuje im definicję patriotyzmu (z Narzędziowni), zapisując ją na tablicy.
Rozwinięcie
- Krótka historia patriotyzmu
Miniwykład
Osoba prowadząca przybliża uczestnikom historię pojęcia patriotyzmu; może przy tym posiłkować się informacjami z Narzędziowni. Warto położyć nacisk na to, że pojęcie to było niemal od samego początku rozumiane różnie przez różne osoby i w zależności od sytuacji historycznej. Będzie to dobry punkt wyjścia do kolejnego ćwiczenia.
Jeśli wychowawca nie ma historycznego wykształcenia, ten fragment zajęć może przygotować we współpracy z nauczycielem historii, który pomoże wzbogacić treść miniwykładu lub zgodzi się sam go wygłosić i odpowiedzieć na pytania uczniów. Gdyby jednak nie było to możliwe (np. z przyczyn organizacyjnych), osoba prowadząca może jeszcze przed zajęciami porozumieć się z nauczycielem historii i poprosić go, aby na swojej lekcji z daną klasą poruszył ten temat i odpowiedział na pytania.
- Przejawy patriotyzmu
Burza mózgów i dyskusja
Osoba prowadząca prosi uczestników, aby postarali się podać jak najwięcej przykładów tego, jak może wyglądać współczesny patriotyzm, zwłaszcza taki, który można manifestować czy stosować w codziennym życiu. Wszystkie przykłady należy zapisać na tablicy lub arkuszu brystolu (będą potrzebne na drugiej lekcji, należy je więc w jakiś sposób zachować – nie ścierać tablicy albo utrwalić je w formie posteru), na razie jeszcze nad nimi nie dyskutując. Jeśli uczestnicy coś pominą, osoba prowadząca powinna ich delikatnie naprowadzić (warto posiłkować się tutaj przykładami z wyżej wspomnianej listy).
W drugiej części ćwiczenia osoba prowadząca zaprasza uczestników do rozmowy i dyskusji. Omawia wraz z klasą kolejno każdą z wypisanych propozycji, prosi o podanie konkretnych, „życiowych” przykładów czy też wyjaśnienie, w jaki sposób dany przejaw patriotyzmu działa na rzecz ojczyzny i dobra wspólnego (społecznego). Prosi też, by ochotnicy wyrazili swój osobisty stosunek do danego przejawu patriotyzmu – czy uważają go za ważny, cenny, wart propagowania? Dlaczego?
- Co patriotyzmem nie jest?
Miniwykład i dyskusja
Osoba prowadząca wprowadza pojęcia ksenofobii, nacjonalizmu i szowinizmu, wyjaśniając, czym różnią się one od patriotyzmu. Inicjuje dyskusję na ten temat, prosząc, by młodzież podała znane jej z historii lub współczesności przykłady takich postaw (i ich konsekwencji, czyli np. wojen, dyskryminacji wobec mniejszości). W młodszych grupach wiekowych tematykę tę można poruszyć bardziej ogólnie, wyjaśniając, że niechęć i wrogość wobec obcych nie jest patriotyzmem ani też postawą godną pochwały. Tematykę tę warto poruszyć, ponieważ we współczesnej szkole uprzedzenia na tle pochodzenia etnicznego i narodowego stanowią istotny problem.
- Czy warto być patriotą?
Praca w grupach i dyskusja
Osoba prowadząca dzieli klasę na kilka grup po 4–6 osób i proponuje każdej z nich, by we własnym gronie przedyskutowała to, czy warto w XXI wieku być patriotą – i dlaczego. Najważniejsze wnioski oraz wszystkie argumenty grupy powinny spisać na kartce. Następnie wybrana przez zespół osoba reprezentująca grupę przedstawia całej klasie przebieg i efekty dyskusji, uwzględniając w swojej relacji odpowiedź na następujące pytania:
- w jaki sposób poszczególni członkowie zespołu rozumieją patriotyzm (czy się w tym różnią, czy też ich zdania były zbliżone i w jakim zakresie),
- jakie padły argumenty oraz czy któreś z nich wzbudzały jakieś kontrowersje (jeśli tak, to jakie),
- jaki był przebieg dyskusji (czy grupa szybko doszła do porozumienia, czy też pojawiły się jakieś istotnie odmienne poglądy),
- jaki jest efekt końcowy dyskusji – czy grupa uzgodniła wspólne stanowisko poprzez konsensus, czy znalazła jakiś kompromis (przy okazji można wprowadzić wyjaśnienie rozróżnienia tych dwóch pojęć), czy też nie wypracowała porozumienia, bo różnice zdań były zbyt duże?
Zakończenie
Osoba prowadząca zapowiada kontynuację tematu na kolejnej lekcji i prosi uczestników, aby zastanowili się, jakie mogą podać z historii Polski lub czasów współczesnych trzy przykłady znanych osób różnej płci, które prezentują różne sposoby manifestowania czy realizowania patriotyzmu (np. bohaterów walki zbrojnej, ale też społeczników, sportowców, ludzi kultury i nauki). Jeśli między lekcjami jest dłuższa przerwa (dzień lub więcej czasu), osoba prowadząca zachęca uczestników, by poszukali informacji biograficznych na temat tych osób i byli gotowi podzielić się nimi z klasą. Jeśli druga lekcja odbywa się tego samego dnia, do poszukiwania biografii można wykorzystać np. szkolne komputery z dostępem do Internetu. W innym wypadku trzeba zdać się na pamięć uczniów.
Na koniec osoba prowadząca podsumowuje najważniejsze wnioski z zajęć i dziękuje uczestnikom za aktywny udział w lekcji.
Lekcja 2. Patriotyzm wart naśladowania
Wprowadzenie
Osoba prowadząca wita uczestników, przypomina tematykę zajęć i najważniejsze wnioski z poprzedniej lekcji, po czym przypomina o swojej prośbie z poprzednich zajęć, informując, że będzie się do niej odnosić pierwsze zadanie.
Rozwinięcie
- Wielcy patrioci i patriotki…
Praca w grupach i dyskusja
Osoba prowadząca dzieli klasę na kilka grup po 4 osoby. Zadaniem każdej osoby w grupie jest przedstawić pozostałym, jakie trzy osoby reprezentujące polski patriotyzm wybrała.
Uwaga: jeśli uczniowie i uczennice nie mieli na to czasu w domu, rozpoczęcie tego ćwiczenia powinna poprzedzać chwila czasu, podczas której uczestnicy mogliby poszukać biografii tych osób w Internecie lub w jakimś innym dostępnym źródle, np. w wypożyczonych specjalnie w tym celu ze szkolnej biblioteki encyklopedii.
Następnie w każdej grupie uczestnicy na drodze dyskusji lub głosowania wybierają trzy postaci historyczne lub współczesne spośród wszystkich przedstawionych propozycji w taki sposób, by każda z nich reprezentowała inną postawę patriotyczną (warto też dodać jeszcze jedno kryterium – aby przynajmniej jedna z nich była kobietą). Kiedy wybór zostanie dokonany, w każdej grupie wyłania się osoba, która prezentuje reszcie klasy te trzy osoby, krótko przybliżając jej dokonania i postawę oraz wyjaśniając, dlaczego grupa zdecydowała się na taki wybór. Ponieważ przedstawić trzeba aż trzy osoby, można zaproponować uczestnikom, by zamiast jednej osoby grupę reprezentowały aż trzy – z których każda przybliży sylwetkę jednej z postaci. Kiedy już odbędą się wszystkie prezentacje grup, osoba prowadząca proponuje ochotnikom, by przedstawili sylwetki osób, które w prezentacjach grupowych zostały pominięte (nie zostały wybrane spośród zgłoszonych propozycji), a są z jakiegoś powodu ważne i warto o nich wspomnieć.
Alternatywna wersja ćwiczenia: na tej samej zasadzie grupy opracowują nie ustne prezentacje, ale plakaty – na arkuszach brystolu przyklejają (przygotowany wcześniej w domu) portret danej osoby i wypisują najważniejsze informacje dotyczące jej patriotyzmu czy bardziej ogólnie – zasług dla kraju. Prezentacja następuje poprzez wywieszenie i omówienie plakatu przed klasą.
- Ciekawostki patriotyczne
Praca indywidualna
Osoba prowadząca proponuje uczestnikom, aby chwilę zastanowili się nad tym, jakie ciekawostki, warte zapamiętania dokonania lub zdarzenia z historii (również najnowszej) Polski są w stanie przytoczyć. Następnie prosi ochotników o to, by o nich opowiedzieli.
- Patriotyzm na najbliższy miesiąc
Praca indywidualna
Każdy uczestnik na kartce spisuje plan tego, w jaki sposób może i chciałby wykazywać się patriotyczną postawą w codziennym życiu w ciągu najbliższych 30 dni.
Podczas tego ćwiczenia pomocny będzie spis przejawów patriotyzmu z ćwiczenia drugiego pierwszej lekcji – będzie to cenne źródło inspiracji. Po zakończonej pracy osoba prowadząca zachęca ochotników, aby podzielili się swoimi pomysłami. Pomysły te można też przedyskutować, by pomóc uczestnikom je udoskonalić czy skonkretyzować, ale należy dbać o to, by dyskusja ta była konstruktywna i prowadzona z szacunkiem dla osób, które dane plany przygotowały.
Przez całe zajęcia należy podkreślać potrzebę uszanowania sposobu, w jaki inni ludzie rozumieją swój patriotyzm, i zaakceptowania tego, że rozumienia te mogą być różne (np. w zależności od czyjegoś systemu wartości czy życiowych doświadczeń).
Rozmawiając o patriotyzmie ze starszą młodzieżą, warto zauważyć, że postawy ksenofobiczne, nacjonalistyczne i szowinistyczne tak naprawdę często są sposobem na to, aby się dowartościować, nawet jeśli się niewiele osiągnęło. Wywyższając swój naród ponad inne, można poprawić sobie samoocenę – bo to oznacza przecież, że – przynależąc do „najlepszego” narodu – jesteśmy lepsi niż większość ludzi na Ziemi!
Po upływie miesiąca można wrócić do tego tematu i spytać uczestników, jak poszła im realizacja ich planu, jak się czuli, realizując go, co było łatwe, co trudne, co przyjemne, a co mniej, a także czy wprowadziliby do tego planu jakieś zmiany, udoskonalenia czy uzupełnienia.
Zakończenie
Osoba prowadząca podsumowuje najważniejsze wnioski z lekcji i dziękuje wszystkim uczestnikom za aktywny udział.
