Aby móc obiektywnie ocenić nasilenie stresorów, dzielimy je na różne kategorie. Pierwszą z nich jest stres konwencjonalny, który towarzyszy nam w codziennym życiu. Kolejną grupę stanowią wydarzenia, które – choć nie są codziennością – mogą znacząco wpłynąć na nasze samopoczucie. Najrzadziej doświadczamy sytuacji ekstremalnych, które mogą prowadzić do traumy.
POLECAMY
Czym jest trauma?
Trauma ma miejsce, gdy osoba doświadcza wyjątkowo trudnych wydarzeń, takich jak wykorzystanie seksualne, poważne urazy, trwała niepełnosprawność, bycie świadkiem śmierci itd. Na przykład dziecko, które traci rodziców w wypadku samochodowym, może na widok pojazdu, dźwięk hamowania czy uderzenia – na skutek nadmiernej aktywności ciała migdałowatego – ponownie doświadczać traumatycznych wspomnień. Grupy zawodowe, takie jak policjanci, strażacy, wojskowi i lekarze, są szczególnie narażone na traumę z powodu częstego kontaktu z czynnikami stresowymi.
Trauma nie jest chorobą, ale odpowiedzią na ciężkie chwile i przeżycia. Ludzie, którzy doświadczyli traumy, mogą zachorować na zespół stresu pourazowego (PTSD). To oznacza, że nie każdy, kto przeżył traumę, będzie miał PTSD. Czasami objawy traumy znikają same. Jeśli jednak trwają zbyt długo, należy poszukać pomocy u lekarza. Nieleczona trauma może prowadzić do innych problemów zdrowotnych, takich jak depresja, lęki czy zaburzenia osobowości.
Według klasyfikacji DSM-V osoby, które przez wiele tygodni lub miesięcy zmagają się z traumą, mogą doświadczać następujących objawów:
- Ponowne przeżywanie traumatycznych wydarzeń – w postaci koszmarów sennych, natrętnych myśli lub retrospekcji (flashbacków).
- Reakcje fizjologiczne – takie jak przyspieszone bicie serca, duszności lub silne emocje w odpowiedzi na bodźce związane z traumą.
- Unikanie – celowe unikanie wszystkiego, co przypomina o traumatycznym wydarzeniu, np. unikanie rozmów, miejsc, ludzi, a nawet mediów.
- Negatywne myślenie – pojawienie się pesymistycznych myśli na temat siebie, innych i świata, np. „świat jest okropny”, „jestem beznadziejny”, „nikomu nie można ufać”.
- Utrata zainteresowań – rezygnacja z dotychczasowych pasji i aktywności.
- Problemy z procesami poznawczymi – takie jak amnezja lub fałszywe wspomnienia.
- Nadmierne pobudzenie – objawiające się trudnościami z koncentracją, bezsennością, nadmierną czujnością, drażliwością i lękliwością.
Osoby po traumie doświadczają nawracających wspomnień, unikają bodźców związanych z traumą, mają negatywne myśli, tracą zainteresowania, mają problemy z pamięcią i są nadmiernie pobudzone.
Co może zrobić wychowawca i pedagog, aby wesprzeć ucznia z doświadczeniem traumy?
Uczniowie, którzy doświadczyli traumy, mogą mieć trudności z koncentracją i nauką. Nauczyciele i pedagodzy mogą im pomóc, tworząc dla nich bezpieczne środowisko w szkole.
Ważne jest, aby zapewnić uczniom z doświadczeniem traumatycznym wsparcie, akceptację, ale także jasne zasady i dyscyplinę, co może poprawić ich samopoczucie i zdolność do skupienia się na lekcjach. Warto również włączyć do programu nauczania techniki relaksacyjne, naukę rozwiązywania problemów i radzenia sobie z emocjami.
Nauczyciele powinni podchodzić do każdego ucznia indywidualnie, ponieważ każde dziecko ma inne potrzeby. Należy uwzględnić indywidualny styl uczenia się i tempo każdego ucznia. Pomocne może być częstsze robienie przerw, indywidualne podejście do nauczania lub dostosowanie długości zadań.
- Kluczowym elementem wsparcia ucznia doświadczającego traumy jest pomoc emocjonalna ze strony pedagogów. Nauczyciele, którzy są otwarci na wysłuchanie problemów swoich uczniów, mogą im zaoferować cenne wsparcie, nawet poprzez zwykłą obecność i aktywne słuchanie. Empatia i zrozumienie ze strony nauczyciela mogą być szczególnie ważne dla uczniów, którzy nie otrzymują takiego wsparcia w domu.
- Ważnym krokiem może być również współpraca z rodzicami ucznia. Jeśli są oni gotowi zaangażować się w pomoc swojemu dziecku, regularny kontakt z wychowawcą może przynieść pozytywne efekty. Wspólne działania nauczyciela i rodziców pozwalają na lepsze zrozumienie potrzeb ucznia i opracowanie spójnej strategii wsparcia, zarówno w szkole, jak i w domu. Taka współpraca umożliwia monitorowanie postępów ucznia i dostosowywanie metod pomocy do jego indywidualnych potrzeb.
- Nauczyciele mogą organizować warsztaty lub spotkania z psychologiem szkolnym, które pomogą uczniom radzić sobie z trudnymi emocjami i stresem. Warto również zwrócić uwagę na relacje rówieśnicze w klasie i promować atmosferę wzajemnego szacunku i akceptacji. Uczeń, który doświadczył traumy, potrzebuje poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji, dlatego tak ważne jest, aby szkoła stała się dla niego miejscem, gdzie może liczyć na wsparcie i zrozumienie.
Budowanie relacji wspierającej z uczniem z traumą
Podczas budowania relacji z uczniem, który doświadczył traumy, najważniejsza jest empatia i zrozumienie. Nauczyciel, który aktywnie stara się słuchać i próbować zrozumieć potrzeby ucznia, jest w stanie zbudować z dzieckiem wspierającą relację, której młoda osoba może potrzebować.
Ważne jest też, aby szanować granice ucznia i nie naciskać na niego. Jeśli uczeń wyraźnie pokazuje, że nie czuje się z czymś komfortowo, warto to uszanować i zachęcić go do rozmowy, podczas której opowie, dlaczego tak się dzieje.
W kontakcie z takim uczniem nauczyciel powinien wykazywać cierpliwość i nieustanne wsparcie. Relacja z uczniem z traumą może mieć trudne początki powiązane z brakiem zaufania i lękiem dziecka, dlatego tak ważne jest bycie cierpliwym w tym procesie.
Uczniowie, którzy przebyli traumę, mogą potrzebować przewidywalności i jasnych zasad, więc pedagog powinien je zastosować. Dzieci te mogą mieć też inne potrzeby sensoryczne, dlatego jeśli nauczyciel zauważy, że taki uczeń mruży oczy przy jasnym świetle, może to być znak, że warto zapytać, czy czuje dyskomfort. Dobrze jest reagować.
Nauczyciele powinni pamiętać, aby w kontakcie z takimi uczniami posługiwać się pytaniami. Mogą pytać o ich samopoczucie albo zdanie w różnych kwestiach. Ważne, aby pytania te nie zakładały nic z góry, a raczej były otwarte i nieoceniające. Pytania powinny też dotyczyć dotyku, gdyż uczniowie po traumie mogą nie chcieć, aby ich dotykać. Zadanie im pytania w tej kwestii może oszczędzić uczniom dyskomfortu i wzmocnić ich relację z pedagogiem.
Kluczowe jest też reagowanie na wszelkie sygnały ucznia z traumą oraz to, w jaki sposób się zachowuje w poszczególnych sytuacjach. Może to zapewnić dziecku wsparcie w odpowiedniej chwili i zapobiec wszelkim potencjalnym negatywnym wydarzeniom. Na przykład, gdy nauczyciel zauważy, że uczeń w danej sytuacji wygląda na zdenerwowanego albo wystraszonego, może szybko zareagować i pomóc mu, a także zachęcić go do rozmowy i poznać przyczyny tej reakcji.
Wsparcie dziecka z doświadczeniem traumy wymaga holistycznego i empatycznego podejścia, angażującego zarówno specjalistów, jak i osoby z bliskiego otoczenia. W tabeli 1. przedstawiam kluczowe elementy skutecznej procedury wsparcia.
Tabela 1. Kompleksowy plan wsparcia dziecka po traumie
| PROCEDURA WSPARCIA DZIECKA Z DOŚWIADCZENIEM TRAUMY |
| 1. Diagnoza i ocena potrzeb a) Diagnoza – dokładna diagnoza przeprowadzona przez psychologa lub psychiatrę dziecięcego w celu weryfikacji rodzaju i nasilenia traumy oraz jej wpływ na funkcjonowanie dziecka b) Ocena potrzeb – istotne jest zidentyfikowanie indywidualnych potrzeb dziecka w zakresie wsparcia w szerokim kontekście, np. psychologicznego, edukacyjnego i społecznego |
| 2. Wsparcie psychologiczne a) Terapia indywidualna – dziecko powinno mieć zapewniony dostęp do regularnej terapii indywidualnej, dostosowanej do jego wieku i potrzeb b) Terapia rodzinna – włączenie rodziny do procesu terapeutycznego jest kluczowe. Terapia rodzinna może pomóc w poprawie komunikacji i relacji w rodzinie |
| 3. Wsparcie edukacyjne a) Indywidualny plan edukacyjny – szkoła powinna opracować indywidualny plan edukacyjny, uwzględniający specyficzne potrzeby dziecka b) Bezpieczne środowisko szkolne – nauczyciele i personel szkolny powinni być przeszkoleni w zakresie rozpoznawania objawów traumy i reagowania na nie c) Praca własna nad dobrostanem psychologicznym – nauka relaksacji, kontroli emocji, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych |
| 4. Wsparcie społeczne a) Budowanie sieci wsparcia – pomoc dziecku w budowaniu pozytywnych relacji b) Grupy wsparcia – udział w grupach wsparcia dla dzieci z podobnymi doświadczeniami może pomóc w zrozumieniu tego, co się stało c) Grupy terapeutyczne – udział w terapii grupowej również może pomóc w poradzeniu sobie z trudnościami d) Podejmowanie nowych aktywności – w celu samorozwoju, szukania nowych rozwiązań, wzmacniania dobrostanu natury psychicznej |
| 5. Współpraca z rodziną a) Edukacja rodziców – edukacja osób dorosłych na temat traumy, sposób komunikowania się i wzmacniania dziecka w kryzysie b) Wsparcie dla rodziców – istotne jest zachęcenie dorosłych do szukania pomocy dla siebie, aby mogli zapewnić wsparcie dzieciom, które potrzebują uwagi i zrozumienia |
| 6. Monitorowanie postępów a) Odbywanie regularnych spotkań b) Ocena skuteczności c) Ocena kwestionariuszowa |
| 7. Inne aspekty związane z indywidualnymi uwarunkowaniami danej sytuacji |
Tabela przedstawia kompleksowy plan wsparcia dziecka po traumie, obejmujący diagnozę, wsparcie psychologiczne, edukacyjne, społeczne, współpracę z rodziną, monitorowanie postępów oraz uwzględnienie indywidualnych potrzeb dziecka. Kluczowe jest zapewnienie dziecku bezpieczeństwa, empatii i zrozumienia oraz stworzenie spójnego systemu pomocy.
Metody walki z traumą
Trauma, będąca głęboko zakorzenionym doświadczeniem, wymaga zastosowania różnorodnych metod terapeutycznych, aby skutecznie pomóc osobom dotkniętym jej skutkami. Dwie z powszechnie stosowanych technik to Narracyjna Terapia Ekspozycji (NET) oraz terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing).
- Narracyjna Terapia Ekspozycji (NET)
NET to metoda terapeutyczna, która koncentruje się na redukcji objawów stresu pourazowego poprzez narracyjne przepracowanie traumatycznych doświadczeń. Pacjent, pod kierunkiem terapeuty, tworzy szczegółową narrację swojego życia, z naciskiem na traumatyczne wydarzenia. Poprzez wielokrotne opowiadanie swojej historii w bezpiecznym środowisku terapeutycznym pacjent stopniowo oswaja się z traumatycznymi wspomnieniami, co prowadzi do zmiany sposobu ich zapamiętywania i redukcji lęku.
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)
EMDR to innowacyjna metoda terapeutyczna, opracowana przez amerykańską psycholog Francine Shapiro, wykorzystująca stymulację bilateralną, najczęściej w postaci ruchów gałek ocznych, do przetwarzania traumatycznych wspomnień. Stymulacja ta aktywuje mechanizmy neurobiologiczne w mózgu, które umożliwiają integrację i przepracowanie traumatycznych doświadczeń. EMDR jest szczególnie skuteczna w redukcji objawów PTSD, takich jak flashbacki, koszmary senne i unikanie.
Radzenie sobie z reakcjami na traumę
Oprócz profesjonalnych metod terapeutycznych istnieją techniki samopomocy, które mogą być stosowane w codziennym życiu, aby radzić sobie z reakcjami na traumę. W momencie pojawienia się bodźca przypominającego o traumie ważne jest, aby uświadomić sobie, że ten stan jest chwilowy, zastosować znane techniki relaksacyjne oraz poszukać wsparcia.
Inne metody wsparcia osób przeżywających traumę:
- Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – pomaga w identyfikowaniu i zmianie negatywnych wzorców myślenia i zachowania związanych z traumą.
- Terapia grupowa – umożliwia dzielenie się doświadczeniami z innymi osobami, które przeżyły podobne sytuacje.
- Farmakoterapia – w niektórych przypadkach lekarz psychiatra może zalecić stosowanie leków.
Zarówno dzieci, jak i dorośli mogą doświadczać długotrwałych skutków traumy, takich jak zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD), depresja, lęki i inne problemy zdrowia psychicznego. Wczesna interwencja i leczenie są kluczowe dla poprawy samopoczucia i funkcjonowania osób po traumie.
Instytucje, które warto zaangażować
Często w przypadku uczniów, którzy borykają się z trudnymi wydarzeniami w życiu, potrzebne jest dodatkowe wsparcie. O ile stworzenie bezpiecznej i wspierającej relacji wychowawcy z uczniem jest kluczowe i bardzo pomocne, dzieci te mogą potrzebować pomocy kogoś, kto specjalizuje się w aspekcie zdrowia psychicznego. Pomoc taką uczniowie mogą uzyskać zarówno w szkole, jak i poza nią. Warto wtedy rozważyć następujące instytucje:
- Psycholog szkolny
Uczniowie z doświadczeniem traumy bądź przemocy domowej mogą potrzebować dodatkowego wsparcia specjalisty. Wtedy dobrym pomysłem może być zaproponowanie dziecku rozmowy z psychologiem szkolnym.
- Poradnia zdrowia psychicznego
Potrzeby niektórych uczniów mogą być na tyle złożone, że zwykłe spotkania z psychologiem szkolnym mogą nie być dla nich wystarczające. W takiej sytuacji pedagog powinien skontaktować się z rodzicami i omówić możliwość skorzystania z pomocy w poradni zdrowia psychicznego. Może to być pomoc np. psychoterapeuty bądź psychiatry.
- Poradnie psychologiczno-pedagogiczne
W takim miejscu dzieci mogą zostać poddane diagnozie w zakresie zaburzeń posttraumatycznych i uzyskać rozpoznanie, które pomoże w dalszym procesie wsparcia. Można się tam spotkać również z ofertą psychoterapii indywidualnej lub rodzinnej.
- Ośrodki interwencji kryzysowej
- Szpitale psychiatryczne dla dzieci i młodzieży
- Fundacje opiekujące się uczniami doświadczającymi przemocy domowej lub traumy
- Ośrodki pomocy społecznej, które zajmują się również pomocą psychologiczną
- Ośrodki pracy z dziećmi i młodzieżą, a także z rodzicami, których finansowanie pochodzi z budżetu państwa lub samorządów
Podsumowanie
Leczenie traumy jest bardzo ważne, ponieważ pomaga osobom, które doświadczyły traumatycznych wydarzeń, odzyskać kontrolę nad swoim życiem i poprawić jakość swojego funkcjonowania. Nieleczona trauma może prowadzić do poważnych problemów zdrowia psychicznego i fizycznego, takich jak depresja, lęki, zaburzenia snu, problemy z koncentracją, a nawet choroby serca.
Inspiracje terapeutyczne – jak pytać o traumę?
Rozmowa na temat traumy i trudnych doświadczeń jest tematem wyjątkowo skomplikowanym. Poniżej przedstawiona zostanie inspiracja do przeprowadzenia wywiadu dotyczącego traumatycznych wydarzeń. Te materiały mogą pomóc w przygotowaniu się do rozmowy. Czasem brak doświadczenia w tym zakresie może powodować strach przed zadawaniem pytań. Ta rozmowa może być trudna zarówno dla osoby pytającej, jak i osoby, która przeżyła trudną sytuację.
Wywiad dotyczy traumatycznego wydarzenia i jest stosowany przez terapeutę na pierwszej sesji. Zawiera szczegółowe pytania dotyczące wieku pacjenta, daty urodzenia, wykształcenia, stanu cywilnego, zatrudnienia, zaburzeń psychicznych i innych dolegliwości. Terapeuta pyta pacjenta o zdarzenie, samopoczucie i radzenie sobie po traumatycznym wydarzeniu. Wywiad ma na celu zidentyfikowanie głównej traumy, zrozumienie emocji pacjenta podczas wydarzenia oraz ocenę jego zdrowia psychicznego i fizycznego od czasu traumy.
Niniejszy test/kwestionariusz stanowi inspiracje do pracy własnej w celu zebrania wywiadu dotyczącego traumy i innych wydarzeń. Materiał stanowi bazę do analizy jakościowej2.
Przypisy:
- Przedłużona ekspozycja to forma psychoterapii, która pomaga pacjentom stopniowo konfrontować się z traumatycznymi wspomnieniami i sytuacjami, które wywołują u nich lęk.
- Foa E. et al. Prolonged Exposure Therapy for PTSD. Emotional Processing of Traumatic Experiences. Therapist Guide, Oxford University Press 2007 Appendix Ap. 127–135 tłum. A. Popiel (dokument inspirowany wskazanymi materiałami)
Bibliografia:
- https://szkolna24.pl/artykul/blog/wspieranie-uczniow-dotknietych-trauma, dostęp: luty 2025 r.
- https://osswiata.ceo.org.pl/2021/12/15/pomoc-uczniom-po-trudnych-doswiadczeniach/, dostęp: luty 2025 r.
- https://ore.edu.pl/wp-content/plugins/download-attachments/includes/download.php?id=42583, dostęp: luty 2025 r.
- https://sptopolka.pl/jak-wspierac-dzieci-z-trauma-w-szkolnym-srodowisku, dostęp: luty 2025 r.
