Wspieranie dobrostanu dzieci i młodzieży, ich zdrowia psychicznego

Co to jest dobrostan psychiczny?

Definicja dobrostanu psychicznego odnosi się do poznawczej i emocjonalnej oceny własnego życia. Ocena ta obejmuje zarówno emocjonalne reakcje na zdarzenia, jak i poznawcze sądy dotyczące zadowolenia i spełnienia. Dobrostan psychiczny to doświadczanie przyjemnych emocji, niski poziom negatywnych nastrojów i wysoki poziom zadowolenia z życia1. 

Dobrostan psychiczny jest pojęciem szerokim. Jest uzależniony od subiektywnego postrzegania przez człowieka własnego życia, co oznacza, że każdy w sposób indywidualny definiuje swoje szczęście. Dobrostan psychiczny młodych ludzi zwykle znacznie różni się od dobrostanu osób dorosłych. 

Co ma wpływ na dobrostan psychiczny?  

Na początku warto zwrócić uwagę, że budowanie dobrostanu psychicznego zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie. W ciągu życia stan ten ulega zmianom, gdyż mają na niego wpływ różne czynniki. Należy jednak mieć świadomość, że doświadczenia z dzieciństwa mają ogromne znaczenie w odczuwaniu dobrostanu psychicznego w późniejszym życiu.

W opinii prof. dr hab. Ewy Trzebińskiej, psychologa, dobrostanowi psychicznemu nie służy rozpamiętywanie trudnych doświadczeń, niepowodzeń i porażek, czyli koncentrowanie się na trudnościach tylko po to, by się martwić i użalać nad sobą, nie zaś, aby rozwiązać zaistniałe problemy. Porównywanie się z innymi również nie wpływa korzystnie na dobrostan2. Biorąc pod uwagę dzisiejszy dostęp młodych ludzi do internetu, porównywanie się z innymi to zjawisko, które może być szczególnie niebezpieczne dla tej grupy wiekowej. Niewątpliwie wzmacniają go social media. Przeglądając wystylizowane i idealne zdjęcia na Instagramie czy też obserwując talenty na TikToku lub YouTubie, można błędnie zbudować opinię o sobie i swoim życiu. 
Istnieje wiele czynników, które wpływają na poczucie dobrostanu psychicznego. Jest to uzależnione m.in. od indywidualnych cech osobowościowych, wieku, stanu zdrowia czy miejsca zamieszkania. Odnosząc się do dzieci i młodzieży, można wskazać następujące czynniki:

• aktywność – robienie tego, co się lubi, w sposób regularny. Można tutaj zaliczyć aktywności związane z rozwijaniem pasji i zainteresowań, a więc wszystko to, co daje poczucie radości i satysfakcji;
• najbliższe otoczenie – w przypadku dzieci i młodzieży bardzo ważne jest to, w jaki sposób dorośli reagują na ich sukcesy, ale także porażki. Doświadczanie wsparcia emocjonalnego w każdej sytuacji i docenianie przez bliskich wzmacnia poczucie własnej wartości, co ma niebagatelny wpływ na dobrostan psychiczny;
• relacje rodzinne – niewątpliwie czynnikiem chroniącym dobrostan psychiczny młodych ludzi są pozytywne relacje z rodzicami. Przede wszystkim postawa akceptacji ze strony rodziców, darzenie się wzajemnym zaufaniem, zaangażowanie rodziców w życie dzieci czy adekwatnie do wieku stawiane wymagania. Istotna jest także sytuacja rodzinna. Nie można mówić o zadowoleniu z życia, kiedy w domu rodzinnym dzieje się źle. Rozwód rodziców, przemoc w rodzinie, alkohol lub inne używki, choroba członka rodziny to tylko przykłady sytuacji, które znacznie obniżają odczuwanie dobrostanu psychicznego; 
• funkcjonowanie w szkole – dla dzieci życie szkolne ma ogromne znaczenie w kontekście dobrostanu psychicznego. Jednym z najważniejszych aspektów jest akceptacja przez rówieśników i odnalezienie się w grupie kolegów i koleżanek. Każdy człowiek jest istotą społeczną i potrzebuje ludzi, żeby się rozwijać, niemniej dorośli potrafią poradzić sobie z odrzuceniem. U dzieci taka sytuacja wygląda zupełnie inaczej i może znacząco wpłynąć nie tylko na postrzeganie siebie, lecz także całego swojego życia. Innymi czynnikami dotyczącymi szkoły są dobre relacje z nauczycielami, radzenie sobie z nauką czy branie udziału w szeroko rozumianym życiu szkoły;
• prowadzenie zdrowego stylu życia – zła dieta, brak aktywności fizycznej, niewłaściwa higiena snu to elementy mające wpływ nie tylko na zdrowie fizyczne rozwijającego się organizmu, lecz także na zdrowie psychiczne. W dbaniu o dobrostan psychiczny konieczne jest zwrócenie uwagi na aspekty związane ze stylem życia. Zdrowy styl życia sprzyja dobrostanowi psychicznemu; 
• subiektywna ocena swojego życia i dotychczasowych osiągnięć – dotyczy to głównie nastolatków, którzy zaczynają coraz poważniej zastanawiać się nad swoim życiem. Ocena życia i dotychczasowych osiągnięć jest dokonywana na bieżąco. Młody człowiek analizuje swoją aktualną sytuację i zastanawia się, czy jest ona dobra. Jeśli bilans wychodzi dodatni, młody człowiek czuje się dobrze, natomiast jeśli nie, może to znacznie obniżać jego samopoczucie i komfort psychiczny. 

Dobrostan a zdrowie psychiczne 

Dobrostan psychiczny jest jednym z elementów zdrowia każdego człowieka. Dzięki ogólnemu zadowoleniu z życia łatwiej jest radzić sobie z przeciwnościami losu oraz stresem, który dotyka każdego, bez względu na wiek. Optymistyczne nastawienie do życia, które skorelowane jest z dobrostanem psychicznym, pozwala na rozwijanie swojego potencjału i umiejętności, zapewnia otwartość na nowe wyzwania, realizację celów oraz planowanie własnej przyszłości. Warto także wspomnieć, że dobrostan psychiczny wpływa na budowanie relacji społecznych – im wyższy poziom, tym łatwiej jest nawiązywać nowe znajomości, 
a potem dbać o ich pielęgnowanie.

Dobrostan a szkoła

Wielu uczniów mówi, że szkoła nie daje im szczęścia, wręcz odwrotnie. Młodzi ludzie w swoich wypowiedziach wskazują, że dobrostan związany ze szkołą jest wtedy, kiedy mają poczucie wolności, którą można utożsamiać ze sprawstwem, nie są obciążeni nadmiarem zadań, a także mają możliwość bycia aktywnymi fizycznie. To trzy ważne, ale niejedyne aspekty mające wpływ na ich dobrostan. Równie istotne są relacje z rówieśnikami oraz z nauczycielami. Młodzi ludzie docenili wartość relacji twarzą w twarz szczególnie po okresie pandemii, kiedy wszelkie kontakty społeczne były utrudnione. Dla dzieci i młodzieży możliwość wyjścia z rówieśnikami na plac zabaw, wspólna gra w piłkę czy spotkanie w parku mają ogromne znaczenie w kontekście zdrowia psychicznego. Jak się okazuje, na dobrostan psychiczny wpływają także relacje z nauczycielami, a dokładnie to, w jaki sposób nauczyciele prowadzą lekcje, czy nie doprowadzają do stresujących sytuacji, jak zwracają się do uczniów oraz czy są uważni na to, co dzieje się w klasie (np. na sytuacje przemocowe)3. 

Jak wspierać dobrostan uczniów?

Z uwagi na to, że tak wiele w kontekście dobrostanu uczniów zależy od ich relacji z nauczycielami, będąc pedagogiem, warto wziąć pod uwagę następujące kwestie:

• dbanie o dobrą atmosferę na lekcjach – uczeń czujący się dobrze podczas lekcji ma większą motywację do pracy. Nauczyciel, któremu zależy na dobrostanie swoich podopiecznych powinien dokonać autorefleksji i przyjrzeć się swojemu zachowaniu w stosunku do uczniów. Pamiętajmy, że uczniowie są doskonałymi obserwatorami, a nawet psychologami. Bardzo szybko są w stanie ocenić, jakimi uczuciami darzy ich konkretna osoba. Doceniają nauczycieli, którzy są szczerzy w swoim zachowaniu, a także życzliwi i troskliwi. Bardzo ważna jest przewidywalność i konsekwencja – uczeń, który wie, czego może się spodziewać, ponieważ nauczyciel jest stały w swoim postępowaniu, czuje się bezpiecznie. Istotna jest także uważność nauczyciela na to, co dzieje się w klasie, i odpowiednie reagowanie, kiedy sytuacja tego wymaga. Uczniowie cenią sobie nauczycieli z pasją, którzy potrafią zarazić ich swoją dziedziną i prowadzą lekcje w ciekawy sposób. W dzisiejszych czasach liczy się także tolerancja nauczyciela na inność. Uczniowie są różni i bardzo potrzebują zrozumienia oraz akceptacji (oczywiście wszystko w granicach rozsądku). Na koniec należy wspomnieć o poczuciu humoru, które wpływa na budowanie przyjemnej, luźnej atmosfery w klasie, a także o otwartości nauczyciela – dla uczniów ważne jest, żeby mogli porozmawiać z pedagogiem na dowolny temat, o tym, co dla nich ważne;

• właściwa komunikacja – uczniowie zwracają szczególną uwagę na to, w jaki sposób nauczyciel się z nimi komunikuje. Komunikacja ma duże znaczenie, z którego często nie zdajemy sobie sprawy. Właściwa komunikacja powinna być pełna szacunku i empatii. Ważny jest sposób witania się z uczniami, dziękowania sobie nawzajem, ale też umiejętność przepraszania. Nikt nie jest nieomylny i wszystkowiedzący, nawet nauczyciel, dlatego umiejętność przyznania się do błędu czy niewiedzy jest bardzo doceniana przez uczniów. Istotną rolę odgrywają także informacje zwrotne, które nauczyciel kieruje do swoich podopiecznych. Ta sama wiadomość może być przekazana w różny sposób, który albo zachęca do wyciągnięcia wniosków na przyszłość i wykorzystania go do uczenia się, ale też może spowodować poczucie wstydu, lęku oraz negatywnie wpłynąć na samoocenę; 

• reagowanie na sukcesy ucz­­nia – sukcesy są ważne w życiu każdego człowieka. Młodzi  lu­dzie są szczególnie wyczuleni na to, w jaki sposób reaguje się na ich osiągnięcia. Chcąc dbać o dobrostan dzieci i młodzieży, należy doceniać ich sukcesy, nawet te drobne. Nie każde dziecko będzie miało szanse na spektakularny sukces, ale nawet małe osiągnięcia powinny być powodem do radości, dumy i doceniania ze strony dorosłego. Absolutnie nie można porównywać uczniów między sobą (każdy ma inne możliwości i predyspozycje). Należy także wyzbyć się działania w tzw. dobrej wierze, czyli motywowania do większej pracy przez wytykanie błędów czy przypominanie o tym, czego uczeń jeszcze nie umie, czy z czym sobie nie radzi. Taka postawa dorosłego przynosi zawsze odwrotny skutek, a dodatkowo pozbawia dziecko przeżywania pozytywnych emocji. 

• działania profilaktyczne –profilaktyka to ważne zadanie szkoły w kontekście dbania o dobrostan uczniów. Szczególną uwagę należy zwrócić na edukację i promocję zdrowia psychicznego. Uczniowie powinni zostać wyposażeni w umiejętności radzenia sobie ze stresem i trudnościami oraz rozwiązywania konfliktów. Dzisiaj istotny jest także rozwój kompetencji emocjonalno-społecznych, w tym uczenie się rozpoznawania i nazywania emocji swoich oraz innych, radzenia sobie z tymi emocjami, a także umiejętność zdobywania i podtrzymywania relacji. Ważną rolę pełnią również samoświadomość i samoocena. 

Należy także wspomnieć o istotnym zagrożeniu dla dobrostanu młodych ludzi, jakim jest niewłaściwe korzystanie z nowoczesnych technologii, przede wszystkim nadużywanie internetu. W związku z tym im szybciej zaczniemy wyposażać dzieci w wiedzę na temat zagrożeń związanych z użytkowaniem sieci oraz dawać konkretne wytyczne, jak radzić sobie w wirtualnym świecie, tym większa szansa, że ich zdrowie psychiczne na tym nie ucierpi. Młodzi ludzie powinni być świadomi, że dobrostan łączy się m.in. z aktywnością fizyczną, zdrowym odżywianiem, właściwymi relacjami społecznymi oraz rozwijaniem swoich pasji i zainteresowań. Ekrany mogą być tylko miłym urozmaiceniem i dodatkiem do prawdziwego życia, które toczy się w realnym, a nie wirtualnym świecie. 

Wyżej wymienione zadania mogą być realizowane w szkole zarówno na lekcjach profilaktycznych, prowadzonych przez pedagoga lub psychologa szkolnego, jak i w czasie zajęć z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, np. na zajęciach rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne. Wyposażenie młodych ludzi w umiejętności związane z dbaniem o swój dobrostan psychiczny są kluczowe dla ich prawidłowego funkcjonowania dzisiaj oraz na późniejszych etapach życia.

Przypisy: 
1    E. Diener, R.E. Lucas, S. Oishi, Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia, [w:]Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, J. Czapiński (red.), Wydawnictwo PWN, Warszawa 2015, s. 35.
2    E. Pluta, Jak dbać o dobrostan psychiczny? Pobrano z: https://web.swps.pl/strefa-psyche/blog/relacje/20538-jak-zadbac-o-dobrostan-psychiczny (dostęp: 7.08.2024).
3    D. Kulesza-Tałan, Jak wspierać dobrostan uczennic i uczniów w szkole? Przewodnik, Centrum Edukacji Obywatelskiej, s. 15–17. Pobrano z: https://szkoladlainnowatora.ceo.org.pl/wp-content/uploads/2021/03/dobrostan-przewodnik.pdf (dostęp: 9.08.2024).

Bibliografia: 
1.    Dobrostan psychiczny. Pobrano z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dobrostan_psychiczny (dostęp: 9.08.2024).
2.    Komentarz dot. znaczenia i sposobów ochrony dobrostanu psychologicznego dzieci i młodzieży autorstwa dr Marleny Stradomskiej z Katedry Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii UMCS. Pobrano z: https://www.umcs.pl/pl/aktualnosci,4622,dobrostan-psychologiczny-dzieci-i-mlodziezy-komentarz,120722.chtm (dostęp: 6.08.2024).
3.    Kulesza-Tałan D., Jak wspierać dobrostan uczennic i uczniów w szkole? Przewodnik, Centrum Edukacji Obywatelskiej. Pobrano z: https://szkoladlainnowatora.ceo.org.pl/wp-content/uploads/2021/03/dobrostan-przewodnik.pdf (dostęp: 9.08.2024).
4.    Pluta E., Jak dbać o dobrostan psychiczny? Pobrano z: https://web.swps.pl/strefa-psyche/blog/relacje/20538-jak-zadbac-o-dobrostan-psychiczny (dostęp: 7.08.2024).
5.    Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, J. Czapiński (red.), Wydawnictwo PWN, Warszawa 2015.