Teoria pokonywania ograniczeń

Oprócz wspomnianych kwestii nauczyciele w szkołach mierzą się również z brakiem umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz wyrażania własnych myśli czy poglądów przez uczniów. Jednym z rozwiązań w przypadku tych trudności przydatnym do zastosowania w działaniu na polu edukacji jest teoria pokonywania ograniczeń. 

Czym jest i jakie znajduje zastosowanie w praktyce edukacyjnej?

Teoria pokonywania ograniczeń jest to koncepcja, która została opracowana przez Eliyahu Goldratta, izraelskiego fizyka, który wykorzystał w zarządzaniu podstawy nauk ścisłych. Na początku odnosiła się ona tylko i wyłącznie do kwestii związanych z optymalizacją działań. Jej głównym celem było osiągnięcie jak największych zysków przy właściwym zarządzaniu ograniczeniami pojawiającymi się w przedsiębiorstwach. Konieczne więc stawało się tutaj odpowiednie zidentyfikowanie marnotrawstwa i dobranie takich narzędzi i technik, aby możliwe stało się jego ograniczenie lub całkowite zlikwidowanie. Innymi słowy, założeniem tej koncepcji jest podejście mówiące o tym, że ograniczenia w zasadzie nie są niczym złym. Są one bowiem nieodłącznym elementem rzeczywistości wpływającym na rozwój. 
Twórcy teorii ograniczeń zwracali uwagę na konieczność zadania sobie trzech kluczowych pytań:

1. Co należy zmienić w organizacji? 
   Odpowiedź na to pytanie pozwoli określić, jakie czynniki wpływają na niedoskonałości systemu oraz jakie ograniczenia pojawiają się w przedsiębiorstwie.
2. Na co trzeba zmienić?
   Chodzi tutaj o znalezienie takich rozwiązań, które przyczynią się do poprawy danego stanu rzeczy, wyeliminują niepożądane elementy lub przynajmniej je zminimalizują.
3. W jaki sposób dokonać zmiany?
   Konieczne staje się ustalenie, w jaki sposób należy wdrożyć plan zmian oraz jakie negatywne konsekwencje wiążą się z nowymi rozwiązaniami.

Na podstawie tych wytycznych i kluczowych pytań Goldratt w 1995 r. stworzył wytyczne koncepcji teorii ograniczeń dla edukacji i powołał do życia fundację, której celem stało się nie tylko opracowywanie odpowiednich narzędzi do pracy, ale również dbanie o to, aby ciągle doskonalić system szkolnictwa na całym świecie. Wszystkie działania w tym systemie opierają się na logicznym programie zmierzającym do:

• poprawy komunikacji między osobami oraz udoskonalenia pracy zespołowej;
• uwrażliwienia na konieczność analizowania pojawiających się problemów i trudności;
• zwrócenia uwagi na efektywne rozwiązywanie konfliktów lub zapobieganie im;
• udoskonalenia procesu planowania strategicznego;
• zwracania uwagi na to, aby wytrwale dążyć do celu i przewidywać, jakie konsekwencje mogą wiązać się z podejmowanymi działaniami;
• uwrażliwienia na wprowadzanie zmian w zarządzaniu;
• uczenia tego, że zawsze należy okazywać szacunek innym ludziom;
• opanowania umiejętności mówienia o swoich uczuciach i potrzebach;
• udoskonalenia procesu nabywania wiedzy, uczenia się, poprawy efektywności w tym obszarze;
• uświadomienia dzieciom i młodzieży, że konieczne jest przejmowanie przez nich odpowiedzialności za zdobywanie wiedzy i rozwijanie się. 

Warto również zastanowić się, w jaki sposób należy rozumieć pytania postawione w pierwotnej wersji koncepcji i jak można odnieść je do edukacji i wprowadzania zmian w tym obszarze. 

Co należy zmienić?

W praktyce nauczycielskiej każdego dnia mierzymy się z różnego rodzaju trudnościami i problemami – są to te elementy, nad którymi należy się pochylić. Do rzeczy wymagających poprawy i wprowadzenia zmian należą chociażby trudności w obszarze czytania tekstu ze zrozumieniem i dokonywanie jego analizy. Brak tej umiejętności wpływa negatywnie na proces dydaktyczny uczniów. Nie są oni bowiem w stanie uzyskiwać pozytywnych ocen z testów i sprawdzianów. Nie dotyczy to jednego przedmiotu, ale w zasadzie wszystkich, których dziecko się uczy. Młodzi ludzie mają również coraz większy problem z wyrażaniem w sposób klarowny, jasny i akceptowalny społecznie swoich myśli i uczuć. Nie potrafią w związku z tym włączyć się do dyskusji i przedstawić swojego zdania. 
Można także zauważyć, że coraz trudniej jest zainteresować czymś uczniów. W związku z tym, że mają w zasadzie nieograniczony dostęp do telewizji, gazet czy komputera i internetu, zdecydowanie szybciej się nudzą, nie potrafią skupić się na zadaniu i nie mają motywacji, aby pracować na zajęciach. Ściśle wiąże się z tym jeszcze jedna trudność. Skoro dla uczniów problematyczne jest zaangażowanie się w lekcje i realizowane zagadnienia, to ciężko im również uczyć się nowych treści ze zrozumieniem. Zauważa się, że podejmują oni próby przyswojenia sobie materiału na pamięć. W konsekwencji po sprawdzianie czy zaliczeniu zapominają, czego się uczyli, i nie są w stanie łączyć ze sobą faktów ani budować związków przyczynowo-skutkowych. Poza tym brak im umiejętności wykorzystania zdobytej wiedzy w praktyce i radzenia sobie z problemami, nie mają pomysłu, w jaki sposób można je rozwiązać.
Duży wpływ mają na to tradycyjne metody kształcenia i wychowania, które nie odpowiadają współczesnym potrzebom uczniów i znacznie utrudniają wprowadzenie zmian i osiągnięcie zamierzonego celu. Trzeba więc zadać sobie drugie pytanie.

Na co należy to zmienić?

Na tym etapie trzeba znaleźć sposób, dzięki któremu możliwe będzie uporanie się z powyższymi problemami. Konieczne jest więc przygotowanie dzieci do tego, aby mogły myśleć w sposób krytyczny i nauczyły się samodzielnego analizowania probemów. W tym celu warto wprowadzić następujące zmiany w obszarze edukacji:

• skłonienie uczniów do systematycznej analizy i refleksji, a nie tylko zapamiętywania;
• zwracanie uwagi na dokonywanie interpretacji i zadawanie rozsądnych, przemyślanych pytań;
• umiejętne wyciąganie wniosków i dokonywanie ich oceny;
• doskonalenie umiejętności polegającej na logicznym uzasadnianiu swojego zdania;
• zachęcanie do wykorzystywania nowo zdobytej wiedzy na innych przedmiotach oraz w życiu codziennym, zwłaszcza w sytuacji, kiedy kluczowe staje się podejmowanie decyzji i ich uzasadnianie;
• zwracanie uwagi na konieczność tworzenia planu pracy tak, aby możliwe stało się realizowanie systematycznie wszystkich treści;
• poprawienie komunikacji między uczniami w klasie;
• pokazanie uczniom, w jaki sposób mogą dokonywać analizy konfliktów i jak znajdować skuteczne rozwiązania danego problemu.

By wprowadzenie tych wszystkich zmian było możliwe, należy wykorzystywać w codziennej pracy proste i skuteczne narzędzia odpowiadające na potrzeby zarówno edukacyjne, jak i behawioralne uczniów, a jednocześnie uwzględniające istniejące ograniczenia. W kolejnym kroku konieczne jest zastanowienie się nad tym, w jaki sposób móc to przeprowadzić.

Jak należy to zmienić?

Program Teoria ograniczeń dla edukacji jest doskonałym sposobem na wprowadzenie zmian w obszarze kształcenia. Cieszy się dużym zainteresowaniem w takich krajach jak Stany Zjednoczone, Meksyk czy Izrael. Narzędzia, które proponuje się w nim nauczycielom, są w stanie w skuteczny sposób wypełnić lukę w nauczaniu dzieci refleksyjnego oraz samodzielnego myślenia. Ponadto dają wiele pozytywnych efektów. Dzięki nim możliwe staje się rozwijanie inteligencji emocjonalnej. Dzieci są bowiem bardziej świadome swoich potrzeb, uczuć i emocji, potrafią o nich mówić i je nazywać. Lepiej radzą sobie również w nawiązywaniu relacji z innymi osobami i budowaniu komunikatów werbalnych zrozumiałych dla rówieśników i nauczycieli. Wszystko to znacznie sprzyja poznawaniu otaczającej rzeczywistości. Narzędzia te są także wykorzystywane do tego, aby w skuteczny sposób przekazywać nowe treści i utrwalać materiał, który został już opanowany przez uczniów. 
Zmiana podejścia znacznie udoskonala proces myślenia i uczy młodych ludzi, jakie aspekty wchodzą w skład konstruktywnego myślenia (rys. 1).
 

Teoria ograniczeń dla edukacji wykorzystuje trzy podstawowe narzędzia logiczne, które mają na celu doskonalenie umiejętności myślenia przyczynowo-skutkowego. Pomaga to rozpoznać problem, znaleźć jak najlepsze rozwiązanie i wdrożyć je w życie. Te narzędzia to: „chmurka”, „logiczna gałąź” oraz „drzewo ambitnych celów”.

1. Chmurka
Narzędzie to (rys. 2) pomaga dokonać analizy przyczyn konfliktu poprzez odniesienie się do potrzeb wszystkich stron zaangażowanych w tę sytuację. W konsekwencji przynajmniej jedna ze stron konfliktu jest w stanie zmodyfikować swoje potrzeby i znaleźć jakąś alternatywę, dzięki czemu możliwe staje się osiągnięcie wspólnego celu.
 

Praca z „chmurką” jest dość innowacyjna i nowatorska. Polega na tym, że na samym początku konieczna staje się identyfikacja problemu, konfliktu. Następnie należy ustalić, jakie potrzeby ma każda ze stron, i wyznaczyć wspólny cel, do którego wszyscy będą dążyli. W dalszej kolejności konieczne staje się szukanie możliwych rozwiązań i sprawdzenie, czy mają one logiczny charakter. Dzięki temu nie ma osób przegranych i wygranych, każdy czuje się zwycięzcą, a dodatkowo uczniowie doskonalą umiejętności logicznego myślenia. Wykorzystanie tego narzędzia w praktyce przyczyni się do tego, że dziecko będzie sobie zdecydowanie lepiej radziło ze zrozumieniem nowych tematów i treści. Wpływa to bowiem na poprawę spostrzegawczości oraz pomysłowości. Dodatkowo uczeń nauczy się sprawiedliwie rozwiązywać konflikty i patrzeć na problem z punktu widzenia innej osoby. W związku z tym będzie umiał podejmować decyzje znacznie bardziej odpowiedzialnie i świadomie, a co za tym idzie,...