Znaczenie integracji sensorycznej dla prawidłowego rozwoju dziecka

Kiedy nasz podopieczny jest chory np. na chorobę zakaźną, rozpoznajemy objawy i wiemy, w jaki sposób postępować. Nie denerwujemy się i szybko interweniujemy. Sprawa ma się zupełnie inaczej, kiedy w szkole pracujemy z uczniami wykazującymi problemy w nauce czy nieodpowiednie zachowanie. Wówczas nasze działania nie są już tak zdecydowane, a pomysły mogą się szybko wyczerpać. Problemy tego typu nie są w jasny sposób opisane i zdefiniowane, chociaż prawdą jest, że wiele dzieci się z nimi boryka. Niestety, integracja sensoryczna jest właśnie czymś, co niezwykle trudno opisać i wyjaśnić. Większość osób nie ma z nią problemu, w związku z czym nie zastanawiają się one nad jej znaczeniem oraz funkcjami, które spełnia. 

Czym jest SI?

Integracja sensoryczna to proces zachodzący w mózgu, który odbywa się niezależnie od nas. Jest to zdolność do gromadzenia przez mózg wrażeń dochodzących z naszych zmysłów, analizowanie ich, przetwarzanie i integrowanie z wcześniejszymi doświadczeniami, tak by możliwe stało się ich dalsze wykorzystanie. Dzięki temu tworzymy pewnego rodzaju fundamenty, na których później odbywa się proces edukacji oraz poznawania norm obowiązujących w społeczeństwie i postępowania zgodnie z nimi. Na czym to wszystko dokładnie polega? Otóż nasz mózg, będący niezwykle precyzyjnym i dokładnym organem, staje się swoistą bazą danych. To do niego bowiem docierają bodźce odbierane przez wzrok, słuch, smak, węch, dotyk, układ przedsionkowy (odpowiedzialny za czucie grawitacji) oraz zmysł kinestetyczny (propriocepcja, inaczej czucie głębokie). W każdej sytuacji, w której się znajdujemy, jesteśmy bombardowani niezliczoną ilością bodźców. Ważne jednak staje się funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Jeśli bowiem działa on w pełni sprawnie, bez żadnych zakłóceń, to jest w stanie gromadzić wszystkie te doświadczenia i odpowiednio je analizować. Dzięki temu człowiek wie, jak ma się zachować, np. dziecko, przykładając rękę do ciepłego naczynia, szybko ją cofnie, ponieważ jego mózg zakwalifikuje to do wrażeń nieprzyjemnych, bólowych. 
Niestety, nie każdy układ nerwowy jest tak sprawny, żeby od razu przesyłać właściwe dane naszemu ciału. Niekiedy proces interpretacji i przetwarzania bodźców jest, na którymś etapie, zaburzony, nie działa prawidłowo. Wówczas pojawiają się liczne problemy i trudności. Wyobraźmy sobie dziecko, które przez cały czas zaczepia inne dzieci, nie potrafi usiedzieć na swoim miejscu, przepycha się, szarpie, gryzie. Znajomy obrazek? Niezwykle często mamy do czynienia z tzw. niegrzecznymi czy niewychowanymi dziećmi. Jednak, jak się okazuje, to niekoniecznie jest ich wina. Czasem po prostu nie są one w stanie poradzić sobie z zalewem sprzecznych informacji wysyłanych przez mózg, co w konsekwencji wpływa na problemy z nauką, zachowaniem, jedzeniem czy funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej. 
Nieprawidłowa integracja bodźców bardzo utrudnia życie, wpływa negatywnie na jego jakość oraz może sprawiać, że dziecko będzie musiało wkładać nieproporcjonalnie dużo wysiłku w to, aby osiągnąć minimalny sukces. Warto jednak mieć świadomość, że nie jest to wszystko tak jednoznaczne, jak mogłoby się wydawać. Otóż nie istnieją ludzie, którzy mają idealnie rozwiniętą integrację sensoryczną. Jedynie niektórym udaje się nieco zbliżyć do ideału. Osoby takie nie tylko są wówczas zadowolone z życia, lecz także potrafią w kreatywny sposób podejść do problemu oraz wykazują dużą dozę koordynacji. Społeczeństwo jest jednak zróżnicowane, także w tym aspekcie. Istnieją bowiem ludzie integrujący bodźce dobrze, przeciętnie, a nawet słabo. Naszym zadaniem, jako osób, które na co dzień mają do czynienia z jednostkami ludzkimi i realnie wpływają na ich rozwój, jest świadomość problemów, jakie mogą się pojawić, i sposobów radzenia sobie 
z nimi. 
Autorka pojęcia integracji senorycznej, Jean Ayres, oparła się w swoich założenia na wiedzy z zakresu neurobiologii, psychologii, pedagogiki i terapii. Opracowała je w latach 60. XX w. Twierdziła, że dziecko przychodzi na świat z umiejętnością słyszenia, widzenia i czucia, nie jest jednak w stanie wykonywać takich czynności, jak ocena odległości, siły dotyku czy rodzaju dźwięku. To pojawia się z czasem, w miarę osiągania kolejnych kamieni milowych w procesie rozwojowym. Według niej wszystkie zaawansowane procesy percepcyjne (np. percepcja wzrokowa czy słuchowa) zależne są od procesów integracyjnych zachodzących w podstawowych systemach zmysłowych, tj. czuciowym, węchowym, smakowym, wzrokowym, przedsionkowym. 

Ayres opracowała kilka najważniejszych założeń teoretycznych, które dotyczą diagnozy i terapii dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej.

• Mózg jest pewną całością i jako taka całość funkcjonuje, jednak każda jego część ma zupełnie inny zestaw zadań do wykonania, ale jest ona zależna również od innych obszarów i ich funkcjonowania.
• Działanie wyższych obszarów korowych jest zależne od procesu integracji, który odbywa się w obszarach niższych, przede wszystkim w pniu mózgu – niczym niezakłócony rozwój integracji sensorycznej jest niezbędny do tego, aby dziecko było w stanie opanować umiejętność uczenia się i prawidłowego zachowania.
• Żeby móc się rozwijać, mózg i jego neurony potrzebują stałej stymulacji i tego, aby ich używać na co dzień. Jeśli do tego nie dochodzi i mózg nie otrzymuje odpowiedniej liczby bodźców, to pewne komórki mogą zacząć obumierać.
• Mózg człowieka jest niezwykle plastyczny, co oznacza, że jest w stanie dostosować się do napływających z otoczenia bodźców, ale także niektóre jego partie są w stanie przejąć funkcje innych struktur (np. po wylewach czy udarach, kiedy dochodzi do uszkodzenia mózgu).
• Istnieją trzy najważniejsze zmysły w rozwoju integracji sensorycznej (nazywane również zmysłami bliższymi): dotyk, układ przedsionkowy i czucie głębokie. Należy mieć świadomość, że chociaż nie są one zauważalnena pierwszy rzut oka (tak jak zmysły dalsze: smak, wzrok, słuch, węch), mają jednak dużo większy wpływ na nasze życie i funkcjonowanie.

Jean Ayres w dużym stopniu wykorzystywała wiedzę z zakresu neurobiologii i neuropsychologii do zbudowania teorii, która wyjaśniłaby niepokojące zjawiska związane z rozwojem dzieci. 

Zmysły bliższe i ich funkcje

Jak już zostało wspomniane, zmysły człowieka dzielą się na dwie kategorie (rys. 1).

Zmysły bliższe to te, które kształtują się już w życiu płodowym i są gotowe do funkcjonowania jeszcze przed urodzeniem dziecka. Dziecko w łonie matki reaguje na dotyk, obraca się, kopie, porusza, ale również ssie kciuk. Wszystko to odbywa się w wodach płodowych zapewniających ciągłą stymulację. W momencie, kiedy rozpoczyna się akcja porodowa, w większości przypadków mamy do czynienia z naturalnym ułożeniem dziecka głową w dół. Dzięki przyjęciu takiej pozycji i przeciskaniu się przez kanał rodny zaspokojona zostaje potrzeba stymulacji przedsionkowej. Jednocześnie dziecko doświadcza mnóstwa doznań proprioceptywnych. Jego czucie głębokie jest stymulowane poprzez ruchy matki i skurcze jej mięśni. 
Zmysły dalsze to te, które zaczynają „działać” dopiero po przyjściu dziecka na świat. Dodatkowo, na samym początku funkcjonują bardzo prymitywnie i mały człowiek nie jest w stanie prawidłowo z nich korzystać. Dopiero z czasem, dzięki właściwej stymulacji i naturalnemu procesowi rozwoju, zdobywa coraz to nowe umiejętności. W tym momencie warto zadać sobie pytanie, dlaczego trzy zmysłybliższe są tak ważne i za co odpowiadają? 

Zmysł dotyku

Jest to ten zmysł, który pojawia się pierwszy i dzięki niemu dziecko ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa (rys. 2). Wpływa również na pojawienie się pierwszych więzi między rodzicami a dzieckiem. 
Dzięki niemu jesteśmy w stanie rozpoznawać zimno, ciepło czy ból. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że istnieją dwa rodzaje dotyku:

• protopatyczny (pierwotny), który przekazuje nam informację o tym, że w ogóle zostaliśmy przez kogoś dotknięci, oraz pełni funkcję ochronną, dzięki niemu bowiem zdajemy sobie sprawę z obecności lub braku zagrożenia;
• epikrytyczny (różnicujący), który pozwala na określenie w bardzo dokładny sposób, w którym miejscu i z jaką siłą zostaliśmy dotknięci. 

Jak widać, dotyk odgrywa ważną rolę i bardzo mocno wpływa na nasze poczucie komfortu. 

Czucie głębokie

Kolejnym zmysłem jest układ proprioceptywny, czyli inaczej czucie głębokie, zmysł kinestetyczny, którego receptory ulokowane są w mięśniach i ścięgnach. Przekazuje on informację do mózgu o tym, jak ułożone jest ciało i jego poszczególne części w przestrzeni. Pozwala również poczuć ciężar różnych przedmiotów i dostosować naszą siłę do sytuacji, w której się znajdujemy. Jest to bardzo ważny zmysł, ponieważ dzięki niemu jesteśmy w stanie płynnie wykonywać zaplanowane ruchy oraz utrzymujemy stabilną pozycję w określonych momentach. Jego prawidłowe funkcjonowanie jest nieodzowne w sytuacji, kiedy pracujemy z dzieckiem nad prawidłową koordynacją w aktywnościach podejmowanych w obrębie motoryki – zarówno małej, jak i dużej. 

Układ przedsionkowy

Znajduje się w uchu wewnętrznym i jest odpowiedzialny za zachowanie równowagi czy zmianę pozycji głowy. Pozwala nam czuć się bezpiecznie, ponieważ dzięki niemu mamy świadomość, w jakiej pozycji aktualnie znajduje się nasze ciało i co się z nim dzieje. Stymulacja układu przedsionkowego odbywa się w trakcie biegania, skakania, huśtania się czy obracania wokół własnej osi. Jest to zmysł, który kształtuje się najwcześniej, już mniej więcej w 9. tygodniu po poczęciu. Dzięki jego istnieniu dziecko może przyzwyczajać się do różnych zmian pozycji, które zapewnia mu matka będąca cały czas w ruchu. Mózg analizuje wszystkie te bodźce i generuje tzw. odpowiedź adaptacyjną. Jego znaczenie wzrasta również ze względu na liczne połączenia, które ma z innymi obszarami, np. z:

• móżdżkiem,
• narządem wzroku,
• narządem słuchu, 
• tworem siatkowatym zlokalizowanym w pniu mózgu,
• mięśniami prostownikami (kończyn, szyi, karku, klatki piersiowej),
• korą mózgową, a w szczególności płatem skroniowym i ciemieniowym.

Widać więc bardzo wyraźnie, że te trzy zmysły (dotyk, równowaga i czucie głębokie) stają się bazą do tego, aby dziecko było w stanie właściwie się rozwijać. Wpływają one w bardzo bezpośredni sposób na pozostałe zmysły i determinują ich pracę. Mózg jednak potrzebuje dostarczania bodźców ze wszystkich układów, ponieważ tylko w ten sposób jest w stanie prawidłowo funkcjonować. Brak wielozmysłowej stymulacji lub niewystarczająca jej ilość mogą przyczynić się do powstania patologicznych powiązań w mózgu oraz zakłócenia właściwego procesu integracji sensorycznej. 

Etapy rozwoju integracji sensorycznej

Rozwój dziecka przebiega według pewnych ustalonych zasad. W ciągu pierwszych siedmiu lat życia młody człowiek nabiera coraz więcej umiejętności i jest w stanie radzić sobie w nowych sytuacjach. Jest to spowodowane przede wszystkim tym, że uczy się korzystania ze swoich zmysłów, wykorzystywania ich do tego, aby coraz lepiej poznawać siebie, swoje ciało, ale również świat i otaczającą rzeczywistość. Warto zauważyć, że schemat rozwoju jest bardzo podobny u wszystkich dzieci (tab. 1). Jedne mogą tę ści...