Współczesne problemy dzieci i młodzieży wynikające często z braku krytycznego podejścia wobec treści publikowanych w mediach społecznościowych czy niskiego poziomu kompetencji emocjonalno-społecznych, jak również ich nie najlepsza kondycja psychiczna i fizyczna stanowią aktualnie na tyle istotny problem, że wśród podstawowych kierunków realizacji polityki oświatowej państwa ogłoszonych w czerwcu przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, aż trzy związane są bezpośrednio z wychowaniem i profilaktyką. Postawy patriotyczne, społeczne i obywatelskie, dbałość o bezpieczeństwo, promocja zdrowego stylu życia, zdrowie psychiczne, profilaktyka przemocy rówieśniczej i uzależnień są głównymi zagadnieniami, wokół których będą koncentrowały się szkolne programy wychowawczo-profilaktyczne w roku szkolnym 2025/2026.
Autor: Łukasz Franków
Nauczyciel-konsultant Pomorskiego Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Absolwent Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. W latach 2003–2017 pedagog szkolny, koordynator projektów edukacyjnych, współpracownik Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości. W latach 2017–2021 nauczyciel konsultant w Dolnośląskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli we Wrocławiu, zajmujący się pomocą psychologiczno- -pedagogiczną, wychowaniem, bezpieczeństwem, rozwojem osobistym nauczycieli. Realizator grantu Dolnośląskiego Kuratora Oświaty w zakresie organizacji pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, rejonowy koordynator programu „Szkoła Promująca Zdrowie”. Autor artykułów edukacyjnych publikowanych w periodykach „Oblicza” i „Skrypty belfra” oraz wydawnictwie Pomorskiego Centrum Edukacji Nauczycieli „Edukacja Pomorska”. Trener regionalny i lokalny w projekcie „Lekcja: Enter”. Koordynator projektu „Pomorskie Żagle Wiedzy. Wsparcie regionalne”.
W polskim języku edukacyjnym przez wiele lat używano określenia „specjalne potrzeby edukacyjne”, które miało zwrócić uwagę na potrzeby dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami lub deficytami, takimi jak dysleksja czy też doświadczającymi szczególnych trudności w uczeniu się. Jednak aktualny poziom wiedzy o rozwoju człowieka oraz o charakteryzującym go zróżnicowaniu powoduje, że coraz częściej można usłyszeć o potrzebach zróżnicowanych. Fakt, iż zespół klasowy jest zbiorem osób uczących się i doświadczających rzeczywistości w zróżnicowany sposób, powoduje, że planowany proces edukacyjny powinien uwzględniać nie tylko różne formy przekazu wiedzy, lecz także zróżnicowane formy aktywności uczniowskiej, w tym związane z ruchem i fizycznym pobudzaniem układu nerwowego wspierającym rozwój i edukację.
Zawód nauczyciela wiąże się z komunikacją z drugim człowiekiem. Czasami bywa ona jednostronna, np. podczas wygłaszania wykładu w trakcie lekcji czy przemówienia z okazji jakiejś uroczystości. Zazwyczaj jednak jest to interaktywny proces wymagający ciągłego zaangażowania: aktywnego słuchania, zadawania pytań, czy przedstawiania faktów. Komunikacja nauczyciela, a w szczególny sposób pedagoga, psychologa odbywa się z różnymi osobami, zarówno ze ścisłego kręgu społeczności szkolnej, tj. współpracownikami, przełożonymi, rodzicami, uczniami, jak i środowiska lokalnego, czyli pracownikami socjalnymi, kuratorami, policjantami itp. Celem sporej części tych rozmów z pewnością będzie uzyskanie informacji potrzebnych do podjęcia decyzji co do sposobu i zakresu udzielanego wsparcia lub rozwiązania problemu. Będzie zatem przybierała formę wywiadu.
„Edukacja włączająca rozumiana jest jako podejście w procesie kształcenia i wychowania, którego celem jest zwiększanie szans edukacyjnych wszystkich osób uczących się poprzez zapewnianie im warunków do rozwijania indywidualnego potencjału, tak by w przyszłości umożliwić im pełnię rozwoju osobistego na miarę swoich możliwości oraz pełne włączenie w życie społeczne. Edukacja ta stawia za cel wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do stworzenia w przyszłości włączającego społeczeństwa, czyli społeczeństwa, w którym osoby niezależnie od różnic m.in. w stanie zdrowia, sprawności, pochodzeniu, wyznaniu są pełnoprawnymi członkami społeczności, a ich różnorodność postrzegana jest jako cenny zasób rozwoju społecznego i cywilizacyjnego. Włączenie to proces, który pomaga pokonywać bariery ograniczające obecność, uczestnictwo i osiągnięcia uczniów”.
Problematyka uzależnień przez wiele lat poruszana była przede wszystkim w kontekście nałogów związanych z zażywaniem środków psychoaktywnych, w tym palenia papierosów. Jednak zmiany cywilizacyjne powodujące zwiększanie się tempa życia, obciążenie stresem, rosnącą presję związaną z osiąganiem sukcesów czy też ciągłym porównywaniem z innymi spowodowały narastanie zagrożeń związanych z tzw. uzależnieniem behawioralnym, czyli przymusem wykonywania czynności.
Edukacja zdrowotna została wymieniona na pierwszym miejscu wśród ogłoszonych w czerwcu podstawowych kierunków polityki oświatowej państwa. W kwietniu na wspólnej konferencji prasowej ministrowie edukacji, zdrowia oraz sportu i turystyki ogłosili rozpoczęcie prac nad nowym przedmiotem pod nazwą edukacja zdrowotna, który będzie nauczany od września 2025 r. zarówno w szkołach podstawowych, jak i ponadpodstawowych. Polska ma bogate doświadczenia w tym obszarze edukacji, gdyż 32 lata temu powstała pierwsza wojewódzka sieć szkół promujących zdrowie.
Spektrum autyzmu jest zaburzeniem, które przez ostatnich kilkadziesiąt lat było przedmiotem różnego rodzaju badań: zarówno medycznych, jak i psychologicznych, pedagogicznych czy socjologicznych. Na temat autyzmu powstało wiele publikacji naukowych, książek i artykułów. Co jakiś czas ogłaszane są „przełomowe” odkrycia oraz teorie wyjaśniające występowanie autyzmu czy sposoby rehabilitacji i „leczenia” tego zaburzenia. Wydaje się jednak, że mimo ogromnych postępów w badaniach, które rozpoczęli w ubiegłym wieku Leo Kanner i Hans Asperger, wciąż wiele jest do odkrycia.
W odpowiedzi na dostrzegane i pogłębiające się od dłuższego czasu problemy związane ze zdrowiem dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem zdrowia psychicznego, a także z deficytami w zakresie kompetencji emocjonalno-społecznych, minister edukacji Barbara Nowacka w ogłoszonych 12 czerwca podstawowych kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa na pierwszych trzech miejscach umieściła te, które dotyczą edukacji zdrowotnej, aktywności fizycznej, postaw społecznych oraz wspierania dobrostanu i edukacji włączającej.
Jednym z cywilizacyjnych problemów XXI w. jest stałe obniżanie się u dzieci i młodzieży poziomu sprawności fizycznej, zarówno tej ogólnej, odpowiedzialnej za globalne funkcjonowanie ruchowe, jak i szczegółowej, odpowiedzialnej np. za precyzyjne wykonywanie ruchów dłoni i palców. W grupach przedszkolnych zauważa się niższą jakość wykonywanych prac plastycznych, a w klasach pierwszych trudności sprawia dzieciom pisanie dłuższych wyrazów i zdań. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnej zmienił także podstawowy zestaw pomocy i przyborów dydaktycznych wykorzystywanych w szkołach. Projektory multimedialne, komputery i smartfony stały się częścią standardowego wyposażenia każdej szkoły, czy nawet sali lekcyjnej. Współczesne wyzwania stojące przed młodym pokoleniem sprawiają, że aby im sprostać, dzieci i młodzież spędzają coraz więcej czasu przed ekranami smartfonów. Deficyty w zakresie kompetencji społecznych i narastające problemy z nawiązywaniem relacji rówieśniczych dokładają kolejnych godzin w bezruchu, powodujących dalsze pogarszanie się możliwości fizycznych.
Troska o własne bezpieczeństwo, uczucie smutku, przygnębienia czy złości związane z niepowodzeniem w realizacji zadania są naturalnymi reakcjami większości ludzi. Czasami mogą one być nawet nieadekwatne do sytuacji, ale mają uzasadnienie. Martwią, bo konsekwencje w wypadku ich lekceważenia mogą być poważne. Podobnie jest z czynnościami związanymi z utrzymaniem porządku, sprzątaniem, przestrzeganiem zasad higieny czy procedur. Dzieci uczone są, aby wykonywać je we właściwy sposób. Dorośli, widząc niedociągnięcia, czasami nakazują wykonać je ponownie. Zdarza się jednak, że poczucie zagrożenia jest irracjonalne, niemające realnych podstaw, przygnębienie spowodowane niepowodzeniem przybiera formę załamania nerwowego, a dostrzeżenie niewłaściwej kolejności zabawek lub książek na półce wywołuje niepochamowaną potrzebę ułożenia ich idealnie. W takich sytuacjach można podejrzewać, że mamy do czynienia z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi.
W codziennej praktyce pedagogicznej nauczyciele i nauczycielki wszystkich etapów edukacyjnych spotykają uczniów i uczennice, którzy w różnych typowych szkolnych lub przedszkolnych sytuacjach zachowują się w sposób zaskakujący nie tylko dla nich, ale także dla rówieśników. Zdarza się, że nie znajdując uzasadnienia dla takiego czy innego zachowania, twierdzą, że uczeń „bez powodu” krzyczy na lekcji, płacze, nie chce zmienić miejsca w klasie, wyjść na przerwę, usiąść z kimś w ławce, wszystko go rozprasza albo jest zamyślony i trudno w nim nawiązać kontakt, wszystko chce zrobić po swojemu, jest niezdarny, potyka się, przewraca, niszczy zeszyty i książki, ubiera się byle jak, nieadekwatnie do sytuacji. Lista takich „dziwactw” wydaje się nieskończona. Warto jednak spojrzeć na takie osoby nie przez pryzmat swoich czy ogólnie przyjętych norm funkcjonowania i nie oceniać, że zachowania te są wynikiem uporu, braku wychowania, niedbalstwa czy cech charakteru. Po prostu ich układ nerwowy odbiera i przetwarza sygnały płynące z otoczenia w odmienny sposób.
Zaburzenia zachowania będące objawami zespołu Tourette’a dość często interpretowane są jako przejaw braku kultury, złośliwości czy agresji. Brak wiedzy na ten temat oraz profesjonalnie i wieloaspektowo opracowanego i realizowanego planu wsparcia dzieci dotkniętych tym zaburzeniem powoduje, że często są one upominane, karane i izolowane od rówieśników. Czasami uznawane jako stwarzające zagrożenie dla innych. Wszystko to powoduje narastanie problemów emocjonalnych i nasilenie objawów, a tym samym pogłębienie trudności w funkcjonowaniu społecznym i edukacyjnym. Różnego rodzaju publikacje nie tylko artykułów, książek, ale także wyników badań przyczyniły się co prawda do podniesienia poziomu świadomości w tym zakresie, ale wciąż zespół Tourette’a jest jednym z najczęściej błędnie rozpoznawanych zaburzeń. Ważne jednak jest to, że spora grupa nauczycieli zapewne o nim słyszała, a poczynione przez nich obserwacje mogą stanowić pierwszy etap profesjonalnie prowadzonej interwencji.