Dostrzec uczniów z pokolenia płatków śniegu

Dane policyjne i statystyki telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży (116 111), który od 2008 r. prowadzi Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, dowodzą, że z roku na rok coraz więcej jest takich przypadków. Konsultanci Fundacji podejmują miesięcznie ponad sto interwencji ratujących życie lub zdrowie dzieci i młodzieży szkolnej doświadczających kryzysu psychologicznego, stanu paniki, porażki, życiowej klęski. Przerażają też wyniki raportu dotyczącego stanu psychicznego dzieci i młodzieży – tak źle nie było jeszcze nigdy. Połowa uczniów w Polsce ma skrajnie niską samoocenę, co trzecie dziecko nie ma chęci do życia, blisko 9% z nich deklaruje podjęcie próby samobójczej.

I tu pojawiają się niezwykle ważne pytania: Co na to wszystko nauczyciele i specjaliści szkolni? Czy widzą potrzebę wspierania uczniów w ich zmaganiach ze sobą i światem? Czy udaje się im wychwycić na czas niepokojące sygnały? Czy są na te wyzwania odpowiednio przygotowani? Jakie mają zasoby, żeby dostrzec, że uczeń jest w poważnej opresji, a jego stan psychiczny wymaga pomocy, interwencji, zatroszczenia się o zdrowie psychiczne? Nie znam na nie dobrej odpowiedzi. Każda szkoła jest przecież inna, a w każdej z nich różni są też nauczyciele. Marzy mi się jednak, by te pytania były zarzewiem debaty zainicjowanej przez pedagogów szkolnych, psychologów i pedagogów specjalnych w szkołach i placówkach oświatowych, przedmiotem uczciwej autoanalizy i refleksji grona pedagogicznego.

„Czy w twoim życiu dzieje się coś złego?”

Nie chodzi o to, by nauczyciele i pedagodzy szkolni stali się specjalistami od interwencji kryzysowej czy zastępowali w swoich poczynaniach psychoterapeutów. Idzie o to, by w ich relacje z uczniami rzeczywiście wprowadzić:

• Zasady otwartej, zdrowej i bezpiecznej komunikacji. Komunikacja nauczyciela z uczniem to nie jest wojna sił przeciwnych, to jest po prostu wychowanie pełne ciepła, szacunku, ale także wymagań i konsekwencji. Relacja oparta na empatii, otwartości, zrozumieniu i… pełna humoru. Śmiech jest uczniom (i nauczycielom) obecnie bardzo potrzebny. Warto pamiętać, że humor (lecz nie sarkazm) buduje relacje i pozytywny stan emocjonalny.
• Zasady pierwszej pomocy emocjonalnej, psychologicznej. Pomoc ta wcale nie wymaga od nauczyciela analizy ani diagnozy, bo tę pozostawia się profesjonalistom. Kluczową rzeczą w tej pomocy jest, by kryzysu uczniowskiego nie wypierać, tylko zareagować w trzech prostych krokach: zauważ – porozmawiaj – działaj. 

Krok 1 Zauważ

Wiąże się z umiejętnością bycia uważnym oraz z koniecznością bycia czujnym. Nie jest to łatwe dla każdego nauczyciela – liczne klasy, presja czasu, ogrom obowiązków i wymagań. Jednak warto pamiętać, że nauczyciel często bywa jedyną osobą z zewnętrz, która ma możliwość zaobserwowania, co się dzieje z uczniem, i wyczuć to, co on przeżywa. Warto być świadomym, że szybka reakcja nauczyciela może być kluczowa dla całej interwencji podejmowanej wobec dziecka w kryzysie psychologicznym. Dla wielu uczniów uważny nauczyciel to często jedyna szansa uzyskania pomocy i wsparcia, wyjścia z samotności i niewypowiedzianego cierpienia. 
Na co przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę? Lista symptomów kryzysu nie jest zamknięta, ale są pewne zachowania, na które należy być szczególnie wyczulonym. Są to objawy występujące na płaszczyźnie:

• emocjonalnej – drażliwość, labilność emocjonalna, impulsywność, pobudzenie psychoruchowe, intensywny lęk, przerażenie, rozpacz, złość, poczucie winy i klęski, bezradność i poczucie beznadziejności, niepokój o przyszłość, zaprzeczanie, zmęczenie, brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie utraty kontroli, żal, wściekłość, otępienie, niepewność, panika, depresja, frustracja, oszołomienie,
   
• zachowania – bierność, bezczynność, niechęć do aktywności, nawet tych sprawiających wcześniej przyjemność, zmiany aktywności, zwiększenie zależności od otoczenia, intensyfikacja działań nieprzemyślanych i (lub) patologicznych (alkohol, narkotyki), wybuchy gniewu, reakcje histeryczne lub reakcje bardzo osłabione, zmiana w sposobie komunikowania się, płacz, pobudzenie ruchowe, brak dbałości o wygląd, autoagresja, zainteresowanie tematyką śmierci i samobójstw,
   
• poznawczej – obniżenie wyników w nauce, problemy z koncentracją, pamięcią, utrata zwykłej zdolności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji (dezorientacja, brak logicznego myślenia, zawężenie pola uwagi, kłopoty z koncentracją, koszmary senne),
   
• biofizjologicznej – pocenie się, biegunka, wymioty, bóle, wysypki, problemy z oddychaniem, męczliwość, zmiana/utrata apetytu, zaburzenia snu (za dużo lub zbyt mało snu, nocna aktywność, problemy ze wstaniem z łóżka), nasilone skargi na obawy somatyczne.
   

Krok 2 Porozmawiaj

Oczywiście z samym uczniem, a nie z pedagogiem czy psychologiem szkolnym w jego sprawie. Na to jest jeszcze czas. O czym rozmawiać z uczniem? O tym, co nauczyciel zauważył, zaobserwował, co go zaniepokoiło. Jak rozmawiać? 

• Spokojnie i wprost, wyrażając też związane z tym swoje emocje. Bez wypytywania ucznia, za to wyrażając swoją gotowość do wysłuchania go: Widzę, że od kilku dni jesteś stale smutna i przygnębiona. Zauważyłem, że od kilku dni jesteś rozdrażniony, często reagujesz złością podczas lekcji. Martwi mnie to. Ważne jest dla mnie, żebyś się dobrze i bezpiecznie czuł w szkole. Niepokoję się, czy w twoim życiu nie dzieje się przypadkiem coś niedobrego.
   
• Zapytać ucznia, jak można mu pomóc. Przedstawić własny pomysł na rozwiązanie jego problemu: Pamiętaj, jeśli będziesz chciała o czymś ze mną porozmawiać, to zawsze znajdę czas, aby cię wysłuchać. Czy potrzebujesz czegoś z mojej strony, czy mogę coś dla ciebie zrobić? Sądzę, że pomóc ci może nasz szkolny psycholog/pedagog. Jeśli potrzebujesz takiego wsparcia, chętnie z tobą pójdę do psychologa/pedagoga. Postaram się zadbać o twoje bezpieczeństwo w szkole, o to, byś doświadczał tu jak najmniej trudnych, stresujących sytuacji, odzyskał spokój.
   
• Nie obiecywać uczniowi zbyt wiele. Nie obiecywać absolutnej dyskrecji. Gdy nalega, powołać się na procedury obowiązujące w szkole i odpowiedzialność: Stawiasz mnie w trudnej sytuacji. Chcę ci pomóc, zależy mi na twoim zdrowiu, chcę, byś była szczęśliwa, ale sama nie dam rady ci pomóc. Nie jestem specjalistą, psychologiem. 
   

Krok 3 Działaj

Bez względu na wszystko, ucznia nie wolno pozostawić samemu sobie. Będąc w kryzysie psychologicznym, musi otrzymać olbrzymie wsparcie tak ze strony nauczycieli, pedagoga, jak i ze strony grupy rówieśniczej. Poczucie bezpieczeństwa, kontroli, akceptacji, serdeczności, wyrozumiałości daje wówczas szansę na odzyskanie własnej godności i siły. Trzeba zatem stworzyć „koalicję na rzecz zdrowienia ucznia”, z udziałem tych, którzy na co dzień mają z nim kontakt w szkole i którzy przyjmą na siebie określone zadania. Jakie?
Istnieje zestaw podstawowych zadań przydatnych w większości takich wypadków, jednak ich użycie zawsze powinno zależeć od sytuacji danego ucznia, jego indywidualnych potrzeb i możliwości. Na pewno warto:

• Przygotować wszystkich nauczycieli do odpowiedniego zachowania wobec ucznia – zindywidualizowanie pracy z nim i dostosowanie do niego wymagań edukacyjnych. To zadanie mogą realizować obaj pedagodzy – szkolny i specjalny – współpracując ze sobą. Chodzi o to, by każdy nauczyciel zaakceptował konieczność i wdrażał w praktyce względem ucznia w kryzysie psychologicznym:
  • bycie wyrozumiałym wobec ucznia w wypadku „złego dnia”, 
  • okazywanie cierpliwości w wypadku trudności w koncentracji, zapamiętywaniu,
  • wydłużenie uczniowi czasu pracy na lekcji, szczególnie podczas pisania kartkówek i sprawdzianów,
  • tolerowanie nieprzygotowania częstszego niż dopuszczalne oraz słabszych, czasem niezadowalających wyników w uczeniu się – wstrzymywanie się od wystawiania ocen negatywnych przez miesiąc,
  • umożliwienie uczniowi wypowiadania się w sytuacji kontroli jego wiadomości i umiejętności w dowolny sposób przez trzy miesiące.
     
• Przygotować klasę do zrozumienia sytuacji kolegi/koleżanki, m.in. przez instruktaż/trening wzorów zachowań wspierających oraz integrujących. Równolegle trzeba zachęcać ucznia do utrzymywania kontaktów z rówieśnikami, przyjaciółmi. W miarę możliwości włączać go do typowych aktywności klasowych, w tym realizowanych projektów, wycieczek, imprez klasowych. Doświadczenie bycia wśród rówieśników jest dla ucznia ważnym źródłem poczucia przynależności, oparcia. Trzeba także zachęcać ucznia do rozwijania i pogłębiania swoich zainteresowań i pasji. Stanowią one ważne źródło poczucia własnej wartości i mogą pomagać w dochodzeniu do równowagi. 
   
• We wsparcie ucznia bezpośrednio zaangażować psychologa i pedagogów – szkolnego i specjalnego, którzy zaoferują uczniowi możliwości natychmiastowego kontaktu (spotkania konsultacyjne, rozmowy wspierające) w razie pojawienia się jakichkolwiek problemów, z którymi nie może poradzić sobie samodzielnie. Ci specjaliści powinni być z dzieckiem aż do skutku, czyli do czasu ustabilizowania się jego sytuacji. Nie mogą jednak narzucać się ze swoją pomocą, tylko dawać uczniowi wyraźny sygnał, że są gotowi do kontaktu z nim, kiedy będzie tego potrzebował. Ich zadaniem jest również dyskretne monitorowanie sytuacji szkolnej ucznia oraz realizowanych przez nauczycieli postanowień, podjętych wspólnie względem niego. Powinni przy tym okazywać uczniowi maksymalny poziom empatii, patrzeć na świat z jego punktu widzenia, zobaczyć jego trudności oraz zasoby pomocne w rozwiązaniu problemu. Należy pamiętać, żeby: 
  • nie dawać uczniowi gotowych recept, ale pomóc mu w uczeniu się nowych rozwiązań,
  • unikać pocieszania i perswadowania (Nie przejmuj się tym. Jakoś dasz sobie z tym radę. Nie możesz tak gwałtownie reagować),
  • unikać tłumienia reakcji emocjonalnych (Nie płacz. Nie możesz tak się złościć),
  • unikać wymuszania szybkich decyzji (Decyduj: chcesz o tym mówić dzisiaj, czy przyjdziesz z tym do mnie jutro) czy bagatelizowania (Inni przeżyli większe okropności. To nie jest jeszcze koniec świata). 
     

Zamiast tego należy wzbudzić w sobie gotowość do wysłuchania tego, co uczeń chce powiedzieć. Rolą nauczyciela, a zatem i specjalisty szkolnego, jest właśnie spokojne wysłuchanie ucznia, pomoc w nazwaniu przeżywanych przez niego emocji i przyjęcie ich takimi, jakie są. 

• Zintensyfikować współpracę z rodzicami/opiekunami ucznia, wzajemny przekaz istotnych informacji, obustronne przestrzeganie ustalonych zasad postępowania w trosce o jego dobro. Udzielać też wsparcia emocjonalnego rodzicom w trudnych momentach, pomocy merytorycznej i organizacyjnej.
   
• Rozważyć nawiązanie kontaktu ze specjalistami pracującymi z uczniem poza szkołą. Bezwarunkowo przestrzegać ich zaleceń czy wskazówek, jak również przekazywać informacje zwrotne o obecnej sytuacji dziecka w szkole.
   
• Na bieżąco informować ucznia o tym, co się dzieje w jego sprawie, co nauczyciele już zrobili i co planują dalej robić, wspierając go. To ważny element budujący poczucie bezpieczeństwa. Pamiętając, że w niektórych sytuacjach należy być dyrektywnym. Uczeń w kryzysie nie jest w stanie sam rozwiązać swoich problemów, szczególnie dotyczy to młodszych dzieci. 
   
• Nade wszystko pamiętać, że w wypadku nieustępowania skutków kryzysu psychologicznego konieczne będzie pokierowanie ucznia i jego rodziców do poradni specjalistycznej, szczególnie wtedy, gdy stwierdzi się u niego zamiary samobójcze. 
   
• Trzeba również zadbać o właściwe udokumentowanie udzielanego uczniowi wsparcia. Rzecz jasna, zgodnie z obwiązującymi przepisami prawa, w tym z zasadami i procedurami, które od 14 lutego 2024 r. będą obowiązywały w danej szkole w pakiecie Standardy Ochrony Małoletnich.
   

Czy takie wsparcie uczniów w kryzysie psychologicznym jest możliwe? 

Tak, o ile nauczyciele i specjaliści szkolni wyjdą ze strefy stereotypów i pułapek myślowych, w jakich zdarza się im tkwić w tej kwestii. Wielu z nich, nawet jeśli dostrzega, że z uczniem dzieje się coś niepokojącego, rezygnuje z osobistego działania na rzecz jak najszybszego odesłania ucznia do osób lub instytucji zewnętrznych. Wynika to z ich niepewności oraz braku przekonania, że sami mogą istotnie pomóc uczniowi znajdującemu się w sytuacji kryzysowej. Mają też mylne wyobrażenie na temat interwencji kryzysowej, identyfikując ją wyłącznie z oddziaływaniem psychoterapeutycznym. Dodatkowo pojawiają się pułapki myślowe polegające na przekonaniu o konieczności dochowania tajemnicy i nieujawnianiu informacji o uczniu, co implikuje z kolei bierność. Nie potrafią dostrzec, że nie trzeba ujawniać szczegółów, aby skutecznie działać, bo nauczycielom pracującym z uczniem w kryzysie nie są potrzebne poufne informacje na jego temat, ale jasne wskazówki i dyrektywy, co mogą dla niego zrobić, w jaki sposób mogą udzielać mu wsparcia „tu i teraz”. Stąd taki apel:

Nauczycielu! Wychowawco! Pedagogu!

• Bądź przyjaznym dorosłym dla swoich uczniów. Buduj relacje dające poczucie bezpieczeństwa i zaufania. Być może będziesz jedyną osobą, o której tak pomyślą, i zgłoszą się do Ciebie, gdy będą tego potrzebować.
• Rozmawiaj ze swoimi uczniami. Stosuj „małe rozmowy”. Pytaj o samopoczucie uczniów, o to, czym żyją, czego potrzebują, co ich cieszy, a co martwi. Takie codzienne pogaduszki wpływają na dobrostan grupy i budują relacje. Stosuj pytania otwarte. Słuchaj empatycznie. Nie oceniaj, nie komentuj.
• Bądź czujny na zmiany zachowania uczniów. Nie ignoruj żadnej zmiany i szczegółów, które niepokoją. Obserwuj bacznie swoich uczniów i wymieniaj doświadczenia z innymi nauczycielami.
• Organizuj warsztaty psychologiczne dla swoich uczniów. Stwarzaj warunki, by poznawali siebie, swoje potrzeby i to, jak je komunikować oraz jak dbać o własny dobrostan.
• Dbaj o kontakty z rodzicami swoich uczniów. Nie ograniczaj rozmów wyłącznie do krótkich informacji o ocenach i problemach. Zorganizuj wspólne rodzinne warsztaty/działania kulturalne lub społeczne.
• Współpracuj z innymi. Nauczycielami, pedagogiem i psychologiem szkolnym, pedagogiem specjalnym. Także z instytucjami, które mogą wesprzeć Cię w pracy wychowawczej i dzięki którym pogłębisz swoją wiedzę o rozwoju młodych ludzi. Korzystaj z fachowej pomocy ekspertów.
   

Kiedy nie wiesz, jak postąpić, skorzystaj z pomocy:

• 800 100 10 – Wsparcie dla Nauczycieli i Rodziców
• 800 70 22 22 – Linia Wsparcia
• 116 123 – Kryzysowy Telefon Zaufania

Bibliografia

1. Bilicki T., Rówieśnicza interwencja kryzysowa. Jak przygotować młodzież do bezpiecznego pomagania swoim rówieśnikom? Program trzech godzin wychowawczych dla uczniów powyżej 13 lat, https://oskko.edu.pl/rik/EBOOK-RIK.pdf.
2. Kwiatkowska H., Uczłowieczyć komunikację. Nauczyciel wobec ucznia w przestrzeni szkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019.