Dziecko z zaburzeniami przywiązania
Rozpoznawanie i strategie postępowania

Co to jest przywiązanie?

Twórcą koncepcji przywiązania jest John Bowlby, który uważa, że przywiązanie to relacja dziecko – pierwotny opiekun (czyli osoba pełniąca funkcję rodzica). Przywiązanie jest rodzajem więzi emocjonalnej (affectional bond) między ludźmi. Wyróżnia się jeszcze więź przyjacielską, opiekuńczą, seksualną, braterską/rodzinną. Więź emocjonalna różni się od pozostałych kilkoma kryteriami: jest długotrwała; dotyczy konkretnej osoby (obiektu przywiązania); osoba ta jest emocjonalnie ważna; więź przywiązaniową charakteryzuje poszukiwanie bliskości z obiektem przywiązania; pojawiają się protest i stres separacyjny odczuwany przez jednostkę w sytuacji rozłąki z obiektem przywiązania; w trakcie poważnego stresu pojawia się potrzeba poszukiwania bezpieczeństwa i komfortu w relacji z obiektem przywiązania (bezpieczna przystań).
To, w jaki sposób dziecko przywiąże się do swojego opiekuna, będzie miało istotne znaczenie dla jego przyszłego rozwoju. Rodzaj przywiązania staje się matrycą wszystkich późniejszych relacji i podstawowych przekonań dziecka. Na podstawie badań wyróżniono cztery typy więzi.

1. Więź ufna 
   W tej relacji dziecko czuje się przy rodzicu bezpiecznie. Rodzic w tym typie więzi jest kochający, dojrzały, empatyczny, otwarty na potrzeby dziecka, rozumiejący jego rozwój. Tak nawiązana więź będzie sprzyjała dalszemu rozwojowi dziecka. Jednostka wykształci w sobie wiele umiejętności społecznych, pozytywną samoocenę, empatię, otwartość, zdolność do radzenia sobie w sytuacjach stresujących, kreatywność, a także, co ważne, dużą odporność psychiczną określaną pojęciem resilience.
2. Więź unikająco-lękowa
   Dziecko nie zawsze w relacji z rodzicem czuje się bezpiecznie. Sytuacje lękowe są mocno przez nie przeżywane, choć obserwowane zachowanie na to nie wskazuje. Opiekunowi w tym typie relacji zdarza się ignorować potrzeby dziecka, uważa bowiem, że są sytuacje, w których dziecko powinno być bardziej samodzielne. Jednostka rozwijać się będzie jako lękowa, bez inicjatywy życiowej, niepewna siebie, zależna od spotykanych w życiu obiektów, z niską odpornością na stres i sytuacje trudne. 
3. Więź lękowo-ambiwalentna lub oporna
   Nieobecność rodzica wyjątkowo mocno stresuje malca, czuje się bezradny. Opiekun w tej relacji jest wyjątkowo niepewny siebie, kontrolujący, często nie reaguje na potrzeby dziecka albo robi to dopiero wtedy, gdy dziecko wysyła wzmożone sygnały w postaci krzyku, przejmującego płaczu. Jednostka rozwinie się jako lękowa, z niską samooceną, nieempatyczna, nieodporna psychicznie, kontrolująca i nieautonomiczna. Dzieci nawiązujące taką relację z rodzicem mogą doświadczyć znacznych problemów psychologicznych.
4. Więź zdezorganizowana – zdezorientowana
   To najtrudniejszy rodzaj więzi. Dziecko zachowuje się w sposób niespójny – nie wykazuje reakcji lękowych, jest wycofane, zahamowane. Wiele działań dziecka jest przez nie przerywanych w połowie. Rodzic w takiej relacji często jest sprawcą przemocy, może źle traktować dziecko, dlatego malec reaguje nieadekwatnie do sytuacji. Jednostka, która doświadczyła takiej więzi, może w przyszłości rozwinąć wiele zachowań ryzykownych, agresywnych, może popaść w różnego rodzaju zaburzenia psychiczne.

Reaktywne zaburzenie przywiązania 

Według obowiązującej w Polsce Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, reaktywne zaburzenie przywiązania (RAD) rozpoczyna się przed 5. rokiem życia dziecka i charakteryzuje się wyraźnie zaburzonym oraz niedostatecznie umiejętnym sposobem nawiązywania więzi społecznych, który występuje w wielu sytuacjach i kontekstach. Główną przyczyną RAD jest patologiczna opieka nad dzieckiem, która charakteryzuje się brakiem wrażliwości na jego emocjonalne i fizyczne potrzeby oraz częstą zmianą opiekunów. Według DSM-IV można wyodrębnić dwie postaci reaktywnego zaburzenia przywiązania:

• zahamowaną – dziecko nie reaguje na pocieszanie, jest zahamowane w kontaktach z innymi, nadmiernie czujne, jakby się obawiało zagrożenia; u dziecka często występuje wycofywanie się i zbliżanie;
• rozhamowaną – dziecko łatwo przywiązuje się do innych i nawiązuje kontakty, ale ma problemy, by je utrzymać.

Jak rozpoznać dzieci z zaburzeniem przywiązania w szkole?

Dziecko z rad – postać rozhamowana:

• Ma wielu znajomych, ale żadnego przyjaciela (z nikim się po szkole nie spotyka, nie jest zapraszane do domu swoich rówieśników); szybko przestaje się interesować swoimi znajomymi, jeśli nie są oni już mu potrzebni.
• Często szuka kontaktu fizycznego z osobami dorosłymi; próbuje się przytulać lub siadać na kolana nawet tym, których słabo zna. Nauczyciele godzą się na to, będąc przekonanymi, że niczego niewłaściwego nie robią, gdyż dzieci potrzebują bliskości. Taka postawa nie służy dziecku, przedłuża proces jego zdrowienia oraz opóźnia nawiązywanie właściwych relacji z ważnymi osobami.
• Próbuje manipulować osobami dorosłymi, np. mówić im miłe rzeczy w celu uzyskania dla siebie różnych profitów, także materialnych. Dzieci te potrafią kłamać „na zawołanie”, np. twierdząc, że opiekunowie im nic nie chcą kupować. Często wyłudzają jedzenie, mimo że dostają kanapki do szkoły.
• Potrafi oczarować osoby dorosłe swoim naturalnym urokiem; dzieci te mówią jednemu nauczycielowi pozytywne rzeczy, a wyrażają niepochlebne opinie o innym nauczycielu. Będąc w obecności tego drugiego nauczyciela, chwalą go, a mówią złe rzeczy na tego, w stosunku do którego były poprzednio miłe.

Dziecko z rad – postać zahamowana:

• Nadruchliwe, które nie potrafi usiedzieć w miejscu, ma problemy z utrzymaniem dłuższej uwagi na lekcji. Czasem błędnie diagnozuje się u niego zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami uwagi (ADHD). Nadmierna ruchliwość jest związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa, a nie – jak w przypadku ADHD – odmiennej pracy mózgu.
• Często nieprzestrzegające zasad, które obowiązują w szkole. Jego zachowanie przypomina funkcjonowanie dzieci z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym (ODD); część z nich przejawia zachowanie agresywne wobec rówieśników, czasem także wobec pracowników szkoły.
• Nie lubi, kiedy się je dotyka; zdarza się, że na dotyk reaguje złością i agresją.
• Charakteryzuje je duży niepokój wewnętrzny, pojawiający się bez wystarczających powodów. 
• Szybko wpada w złość, bardzo łatwo ulega prowokacji, może wtedy zachowywać się agresywnie, jest „przeczulone” na swoim punkcie.
• Może być autoagresywne – najczęściej samookalecza się.

Inne dziecko z rad:

• Często kłamie i kradnie; opowiada nieprawdziwe historie o swoich opiekunach, kłamie nawet w sytuacji, w której na pewno kłamstwo się wyda; złapane na kradzieży nie chce się do niej przyznać; charakterystyczne jest to, że nie okazuje żadnej skruchy i nie chce naprawiać swoich występków.
• Ma tendencje do zachowań ryzykownych; nie przewiduje konsekwencji wynikających z łamania zasad obowiązujących w szkole; nie uczy się na błędach, powtarza ryzykowne zachowania, mimo że z tego powodu ulega częstym kontuzjom (zjawisko to jest określane mianem perseweracji).
• Słabo reaguje na dyscyplinowanie.
• Celowo niszczy rzeczy innych osób, by sprawić im dużą przykrość.
• Nie jest empatyczne, głównie zainteresowane swoimi sprawami, ma dużą trudność, by „wczuć się i zrozumieć emocje najbliższych osób”.
• Próbuje rządzić dorosłymi bądź rówieśnikami; taka postawa jest związana z traumatyczną przeszłością, kiedy było zmuszone radzić sobie bez pomocy dorosłych, często w zastępstwie rodziców opiekowało się swoim młodszym rodzeństwem; bardzo chętnie podejmuje się różnych zadań, jeśli może przy tym o wszystkim decydować.

Strategia pracy z dziećmi z RAD

D. Gray wymienia kilka reguł istotnych dla funkcjonowania dzieci. Są to:

• Jasne wymagania wobec uczniów – mają one wpływ na stabilizację psychiczną, w przeszłości dzieci te spotykały się z dorosłymi, którzy często zmieniali wobec nich swoje oczekiwania – czasem za to samo zachowanie mogły dostać nagrodę albo ponieść karę. Istotne jest, by wymagania nie były przez nauczyciela zmieniane.
• Nauczenie ich konstruktywnych sposobów zwracania na siebie uwagi – warto dawać im szansę, by w konstruktywny sposób mogły „zabłysnąć”, np. będąc pomocnikami nauczyciela.
• Częste wzmocnienia pozytywne – większość dzieci stara się dobrze zachowywać, ale z wielu powodów nie udaje im się to. Łatwo ulegają prowokacji, niesłusznie ponoszą konsekwencje w przypadku, kiedy to inne dzieci były winne. Nie jest łatwo znaleźć pozytywne cechy u młodego człowieka, który codziennie łamie obowiązujące zasady, jednakże należy pamiętać, że adekwatne wzmocnienia pozytywne mogą sp...