Rozwój dzieci zaburzony przez błędy rodziców

Płodowy zespół alkoholowy (FAS)

Jest to jednostka chorobowa, której skala występowania jest ogromna, a za jej pojawienie się odpowiedzialna jest matka. Stanowi zespół nieprawidłowości stwierdzanych u dzieci matek spożywających alkohol w okresie ciąży. To jednostka chorobowa obejmująca zaburzenia neurobehawioralne oraz zmiany w budowie ciała i organach wewnętrznych¹.
Główne nieprawidłowości w wyglądzie i budowie to: 

• waga niższa od normalnej dla danego wieku, dotyczy to także wzrostu,
• nieprawidłowości w budowie twarzy,
• mikrocefalia,
• wiotkość mięśni,
• skrócony i zakrzywiony mały palec,
• deformacje genitaliów,
• deformacje kręgosłupa,
• porost włosów na karku,
• gołębia klatka piersiowa,
• nieprawidłowości w budowie serca,
• zakrzywiony (jak dziób) mały palec,
• małe zęby,
• niedorozwinięte palce,
• przepuklina,
• nieprawidłowości w budowie nerek, 
• deformacje bioder,
• wklęsła klatka piersiowa,
• rozszczepienie podniebienia.

Pedagogów będą interesowały przede wszystkim obszary i deficyty, które utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w szkole. Uczeń z FAS:

• nie rozumie pojęć abstrakcyjnych,
• ma trudności w czytaniu, pisaniu i rozumieniu,
• ma trudności w rozumieniu pojęć: liczby, przestrzeni i czasu,
• wolno pracuje, szybko się męczy,
• ma zaburzenia czucia głodu i sytości,
• ma trudności w odbiorze wrażeń,
• ma zaburzenia w zakresie motoryki małej i dużej,
• ma uszkodzenia narządu słuchu i wzroku,
• jest nadwrażliwy na dotyk,
• nie potrafi utrzymać prawidłowej postawy ciała, ma zaburzenia równowagi,
• ma trudności z koordynacją ruchów i precyzją w tym zakresie,
• mówi niewyraźnie, ma wadę wymowy,
• nie wykonuje ruchów naprzemiennych,
• jest niestabilny emocjonalnie, często zmienia mu się nastrój,
• nie potrafi działać spontanicznie,
• ma trudności w zapamiętywaniu i koncentrowaniu uwagi,
• jest nadruchliwy i bywa agresywny.

Płodowy zespół alkoholowy stanowi poważny problem dla dziecka, dlatego należy dołożyć wszelkich starań, aby złagodzić towarzyszące chorobie objawy. W tabeli 1. przedstawiamy sposoby wsparcia ucznia z FAS.
W ramach profilaktyki wśród starszych uczniów możemy przeprowadzić zajęcia dotyczące postawy prozdrowotnej w trakcie ciąży. Pomocne okażą się materiały w formie szkoleń e- learningowych dostępnych na stronie //szkolenia.zdrowiewciazy.pl/course/index.php?categoryid=4. Szkolenia są oferowane w ramach „Profilaktycznego programu w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych”. Możemy skorzystać również z filmów profilaktycznych poruszających tematykę uzależnienia od tytoniu, spożywania alkoholu lub zażywania narkotyków dostępnych na stronie //zdrowiewciazy.pl/index.php/filmy-edukacyjne.
Nie zawsze wystąpienie płodowego zespołu alkoholowego jest związane z patologią. Zdarza się, że spożywanie alkoholu przez matkę w ciąży wynikało z jej nieświadomości i obecnie ponosi ona konsekwencje w postaci problemów 
dziecka.

Zespół zaburzenia więzi (RAD)

Dla dziecka niezmiernie ważne są kontakty z drugim człowiekiem, a rozwój społeczny odgrywa ogromną rolę w holistycznym rozwoju człowieka. Przede wszystkim z uwagi na fakt, że to rodzina jest naturalnym i dominującym środowiskiem, a rodzice – najważniejszymi dla malucha osobami, to z nimi chce on nawiązywać relacje. W wieku niemowlęcym dziecko wysyła opiekunom różne komunikaty. Więź tworzy się tylko wówczas, gdy otrzyma na nie odpowiedź, co jest równoznaczne z zaspokojeniem jego potrzeb. 
Jednym z najistotniejszych elementów rozwoju człowieka są więzi rodzące następnie przywiązanie. John Bowlby, twórca teorii przywiązania, uważa, że jest ono niezbędne do uczenia się świata i innych. Przywiązanie determinuje uczenie się zaufania do drugiego człowieka.
Aby w pełni zrozumieć istotę zespołu zaburzenia więzi, warto poznać wzorce przywiązania, które niejako są również związane z innym problemem rodzinnym – wadliwymi postawami rodzicielskimi. Tabela 2. prezentuje typy wzorców przywiązania².
Badacze problemu jako główne przyczyny powstania zaburzenia wskazują:

• odseparowanie dziecka od matki w trzech pierwszych latach życia, 
• wystąpienie choroby psychicznej rodzica, 
• brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, 
• zaniedbanie, 
• wykorzystywanie, 
• przemoc. 

RAD w dorosłym życiu jest najczęściej diagnozowany w kierunku zaburzeń osobowości. Istotą zaburzenia więzi nie jest podłoże fizjologiczne. Powstało ono na skutek negatywnych relacji interpersonalnych przed piątym rokiem życia dziecka. Dzięki tej wiedzy możemy wykluczyć wiele innych zaburzeń o podobnych cechach i zachowaniach, np. ADHD, zaburzenia zachowania, niedostosowanie społeczne, zaburzenia psychiczne.
Ważny jest fakt, że syndrom zaburzenia więzi może być konsekwencją zaburzeń współwystępujących, takich jak FAS – alkoholowy zespół płodowy lub FAE – alkoholowy efekt płodowy.
Postawy, zachowania i postępowanie dziecka z zespołem zaburzenia więzi są przepełnione dysonansami, co dodatkowo utrudnia jego funkcjonowanie.
Uczeń z syndromem RAD³:

• bez problemu manipuluje ludźmi,
• nie przejawia uczuć w stosunku do rodziców, podejmuje działania mające na celu krzywdzenie opiekunów, 
• lgnie do obcych, potrafi im okazywać pozytywne uczucia – głównie w celu manipulacji, 
• ma niską samoocenę,
• nie potrafi zapanować nad emocjami, zachowaniami,
• ma trudności z utrzymaniem kontaktu wzrokowego, bez problemu czyni to jedynie w sytuacji złości lub kłamstwa,
• przyjmuje postawę roszczeniową,
• nadmiernie kontroluje sytuacje i zdarzenia,
• jest buntowniczy i kłótliwy nawet w najbardziej błahych sprawach,
• przejawia skrajne zachowania, np. nadaktywnie wykonuje jakieś czynności, a w innym przypadku mimo konieczności wcale nie podejmuje aktywności,
• ma trudności z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktu z rówieśnikami,
• nie ma umiejętności myślenia przyczynowo-skutkowego,
• jest nastawiony antyspołecznie,
• przejawia okrucieństwo wobec ludzi i zwierząt,
• ma zaburzony system wartości,
• jest agresywny, 
• można zaobserwować u niego objawy depresji,
• jest egoistą, nieprzejawiającym empatii i nieposiadającym zasad moralnych,
• zadaje mnóstwo pytań, często nieadekwatnie do sytuacji, i wymaga odpowiedzi na nie,
• dość często kłamie bez szczególnej przyczyny,
• niszczy przedmioty swoje i innych,
• przejawia zachowania mające na celu autoagresję,
• nie potrafi nawiązać odpowiedniej rozmowy – zaburzona komunikacja,
• kradnie rzeczy, które mógłby uzyskać w legalny sposób,
• ma nietypowe nawyki żywieniowe i skrajne zachowania związane z przyjmowaniem pokarmów polegające na
• objadaniu się w jednej chwili, a następnie głodzeniu,
• mimo normy intelektualnej trudniej przyswaja wiadomości z uwagi na wewnętrzny opór,
• jego fascynacją jest zło, ogień, krew,
• ma częste poczucie winy,
• jest podatny na uzależnienia od alkoholu, narkotyków,
• nie potrafi zaufać innym, 
• nie dba o higienę osobistą,
• celowo odsuwa się od członków rodziny, a w to miejsce nawiązuje relacje z obcymi osobami,
• jego mózg funkcjonuje nieco inaczej.

Stopień nasilenia objawów RAD zależy od udzielonego wsparcia. Warto podkreślić, że dziecko, które otrzyma specjalistyczne wsparcie terapeutyczne do 12. roku życia, ma szansę na w miarę normalne życie i funkcjonowanie. 

Tabela 1. Sposoby wspierania ucznia z FAS

Strategia działania	Sposób wspierania ucznia i łagodzenia objawu
Ograniczanie nadaktywności	Wykorzystuj podczas lekcji ćwiczenia ruchowe jako przerwy,przerywniki. Wprowadź sygnał, znak informujący o obowiązku powrotu do ławki. Zadania, czynności wymagające skupienia uwagi poprzedzaj aktywnością. Zezwól na manipulowanie piłeczką (ugniatanie) lub kostką Rubika
Eliminowanie agresji i złośc	Rozmawiaj na temat sytuacji kryzysowych, postaraj się wspólnie z uczniem wskazać sygnały poprzedzające wybuch złości. W sytuacji wybuchu złości znajdź dla ucznia odosobnione miejsce, w którym będzie mógł się wyciszyć w samotności. Gdy opadną emocje, omawiaj z uczniem zaistniałą sytuację, ustal przyczyny agresywnego zachowania. Wskazuj różnorodne sposoby rozładowania napięcia emocjonalnego. Odwołuj się do obowiązującego regulaminu lub kontraktu, który znajduje się zawsze w zasięgu wzroku ucznia. Ważne zasady: nigdy nie obwiniaj, nie zawstydzaj, nie oskarżaj, nie pouczaj, lecz pozwól dziecku, aby samo wyciągało wnioski z nieodpowiedniego zachowania
Konstruktywne rozładowanie napięcia i frustracji	Zapewnij uczniowi miejsce w najbliższym sąsiedztwie nauczyciela. Zachęcaj ucznia do utrzymania porządku w najbliższym otoczeniu. Chcąc ułatwić odbiór informacji werbalnych, możesz wprowadzić możliwość korzystania ze słuchawek. Wyeliminuj wszelkie niepotrzebn...