„Wzór na ścisłe”

Jak zaangażować młodzież w nauki ścisłe i budować atmosferę równości?

Pracownia pedagogiczna

Badania pokazują, że kompetencje techniczne i matematyczne z powodzeniem można ćwiczyć i rozwijać, a motywacja do nauki rośnie, gdy nie musimy zmagać się ze stereotypami na swój temat, np. tymi dotyczącymi naszej płci lub dotychczasowych osiągnięć. Czy Twoja szkoła i praca jest wolna od stereotypów? Czy rzeczywiście pracujesz w atmosferze równości?

Dlaczego nauki ścisłe?

– Myślę, że chłopcy wciąż częściej są postrzegani jako ci, którzy powinni decydować się na kontynuację nauki w technikach lub w klasach licealnych o profilu matematyczno-fizycznym. Uważam, że nadal istnieje myślenie stereotypowe, że chłopcy mają większe predyspozycje do tego, by uzyskiwać lepsze wyniki z matematyki, fizyki bądź w naukach pokrewnych – dzieli się swoimi spostrzeżeniami na temat udziału uczniów i uczennic w naukach ścisłych Katarzyna Mazur, nauczycielka fizyki w jednym z warszawskich liceów.

POLECAMY

Nauki ścisłe, przyrodnicze i technologie informatyczne – STEM (ang. science, technology, engineering, mathematics) dają perspektywę ciekawego i jednocześnie stabilnego zatrudnienia. Specjaliści i specjalistki w tych dziedzinach są coraz bardziej poszukiwani przez pracodawców, a wynagrodzenia w tym obszarze należą do najwyższych na rynku pracy. Cytując Samsung i Infuture Hatalska Foresight Institute: „Szczególnie istotne (w przyszłości) będą umiejętności z obszaru STEM (science, technology, engineering, maths) oraz szeroko rozumiane umiejętności cyfrowe. (...) Szacuje się, że 65% dzieci urodzonych po 2007 r. będzie pracowało w zawodach, które jeszcze nie istnieją”. Oprócz umiejętności z obszaru STEM „wśród kompetencji przyszłości (...) znalazły się takie cechy jak: zdolność aktywnego uczenia się, kreatywność (...), umiejętność dzielenia się wiedzą z innymi, umiejętność współpracy z innymi czy nastawienie na rozwiązywanie problemów”.

W Centrum Edukacji Obywatelskiej wychodzimy z założenia, że warto już dziś przygotowywać młodzież zarówno do wejścia na przyszły rynek pracy, jak i do stawiania czoła aktualnym wyzwaniom. W roku szkolnym 2019/2020 realizowaliśmy nową edycję programu „Wzór na ścisłe” (www.globalna.ceo.org.pl/wzor-na-scisle), którego celem było kształtowanie kompetencji i umiejętności uczniów i uczennic w obszarze nauk ścisłych, mając na uwadze wymogi oraz potrzeby współczesnego świata. Każdy uczeń i uczennica mogą odnaleźć się w naukach ścisłych i realizować w ich ramach swoje zainteresowania, a rolą szkoły, nauczycieli, nauczycielek czy edukatorów i edukatorek jest pomoc w diagnozowaniu indywidualnych predyspozycji, poszerzaniu zainteresowań, odkrywaniu i budowaniu nowych umiejętności w atmosferze równości, bez ograniczania stereotypami.

Dlaczego mówimy o atmosferze równości?

Jak pokazuje raport „Kobiety na politechnikach” z 2019 r., 58% ogólnej liczby studiujących w Polsce to kobiety, ale w tym stanowią one jedynie 36% studentów wyższych szkół technicznych i 14,6% studiujących kierunki informatyczne. Nadal dużo rzadziej niż mężczyźni wybierają one kierunki ścisłe, tym samym rzadziej podejmują pracę w zawodach związanych z naukami ścisłymi, które mogą zapewnić im stabilniejszą i lepiej płatną pracę. To stawia w gorszej pozycji kobiety na rynku pracy i jest jedną z przyczyn tzw. gender pay gap, czyli różnicy w średnich zarobkach kobiet i mężczyzn.

Warto angażować w nauki ścisłe zarówno chłopców, jak i dziewczęta, ukazując jednocześnie, że są sytuacje i wyzwania, z którymi mierzą się jedynie dziewczęta. Nasza kultura bardzo często wysyła sygnały, że miejsce kobiet jest w sferze opiekuńczej i w domu, a nie w naukach ścisłych. Te sygnały bywają dość dobrze zakamuflowane i często na pierwszy rzut oka ich nie zauważamy. Jak sprawdzić, czy nasz język i sposób myślenia jest wolny od dyskryminacji ze względu na płeć? Odpowiedzi można znaleźć w przewodnikach „Wzór na ścisłe”, które zostały stworzone zarówno dla nauczycieli i nauczycielek, jak i dla uczniów i uczennic:

Pochwała pochwale nierówna – czy mój język jest wolny od stereotypów?

Pracę nad wzmocnieniem zaangażowania uczniów i uczennic w nauki ścisłe warto zacząć od autorefleksji nauczycielki i nauczyciela, przyjrzenia się własnym przekonaniom i językowi. Czy na pewno nie zakładamy, być może nieświadomie, że chłopcy są lepsi w przedmiotach ścisłych od dziewczyn? Czy na pewno o chłopcach – pasjonatach przedmiotów ścisłych – nie myślimy częściej jako o „bystrych i zdolnych”, a o dziewczynach – jako o „pracowitych i dobrze zorganizowanych”? Komplet pytań do autorefleksji można znaleźć w Przewodniku merytorycznym dla nauczycielki i nauczyciela Wzór na ścisłe. Przyjrzenie się własnemu językowi i sytuacji w klasie oraz odpowiednia reakcja na sytuacje dyskryminacji to pierwszy krok do wyeliminowania uprzedzeń z klasy i szkoły, a tym samym zapewnienie uczniom i uczennicom bezpiecznej przestrzeni nauki i odkrywania własnych zainteresowań. Jednym z pomysłów na stworzenie warunków do nauki bez uprzedzeń jest założenie STEM Klubu. To koło naukowe, które działa głównie po lekcjach, skupiając się na jednej lub kilku dziedzinach nauk ścisłych. W ramach STEM Klubu młodzież może poznawać aktualne wyzwania globalne (jak i lokalne rozwiązania wybranych problemów) przez pryzmat m.in. matematyki, chemii, biologii, fizyki lub informatyki. Podstawowe informacje i podpowiedzi, jak założyć i poprowadzić klub, zamieściliśmy w Przewodniku STEM Klub (CEO 2019, www.globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-stem-klub).

– Nasze spotkania opierały się na wybranych scenariuszach. Zależało nam, by „odczarować” stereotyp na temat znajomości nauk ścisłych u dziewcząt, wykonać projekt z wykorzystaniem TIK dotyczący rozszerzonych zagadnień matematycznych i technicznych, by wspierać mocne strony uczennic i uczniów i poszukać w nich tych atutów – opowiada jedna z nauczycielek.

Umysł nastawiony na rozwój

Ważnym elementem pracy z uczniami i uczennicami jest budowanie w nich poczucia, że nie trzeba się urodzić z żadnymi predyspozycjami, aby zajmować się naukami ścisłymi. Jak we wszystkich dziedzinach, tu też sukces można osiągnąć przez zaangażowanie i pracę. Wspieranie uczniów i uczennic w przezwyciężaniu ich słabości, wyciąganiu wniosków z błędów i odnajdywaniu nowych zainteresowań to ogromne narzędzie do motywacji. Carol Dweck, profesorka psychologii z Uniwersytetu Stanford, w swoich badaniach dowiodła, że to umysł nastawiony na rozwój pozwala dzieciom (i potem dorosłym) rozwijać swoje zainteresowania, uczyć się nowych rzeczy, podejmować wyzwania, nie zniechęcać się porażkami, a raczej traktować je jako etap w dążeniu do celu. Osoby z umysłem nastawionym na trwałość (przekonanie, że talent musi być wrodzony) traktują porażki jako dowód słabości, braku talentu, a chcąc uniknąć niepowodzeń, w ogóle rezygnują z podejmowania ryzyka i zdobywania nowych doświadczeń. Warto zainwestować czas w poznanie zainteresowań uczniów i uczennic (dać im okazję do identyfikacji zainteresowań), jak i wsparcie ich na drodze rozwoju. Pomocny może być np. materiał:

W tabeli na przykładach z lekcji matematyki pokazujemy różnice w sformułowaniach kierowanych do uczniów i uczennic – te po prawej to komunikaty wspierające rozwój dzieci i młodzieży.

Tab. 1. Różnice w języku kierowanym do uczniów i uczennic

Umysł nastawiony na trwałość Umysł nastawiony na rozwój
Jesteś naprawdę zdolna/zdolny z matematyki (pochwała zdolności i talentów) Naprawdę ciężko pracowałaś/pracowałeś nad tymi zadaniami matematycznymi! (pochwała wysiłku) 
Matematyka jest naprawdę trudna dla niektórych ludzi Każdy ma swój sposób na naukę. Znajdźmy taki, który będzie Twoim sposobem
Dlaczego nie możesz dostawać lepszych ocen z testów matematycznych?  Czego nauczyły Cię te błędy w testach?
Ciężko pracowałam/pracowałem, żeby zrozumieć to zagadnienie. Chyba po prostu nie jestem dobra/dobry z matematyki (wysiłek jako coś niepożądanego)  Ciężko pracowałam/pracowałem, żeby zrozumieć to zagadnienie. Dzięki temu jestem lepsza/lepszy z matematyki! (docenianie wysiłku)

– [Członkinie klubu] Budowały, próbowały, kombinowały, robiły burze mózgów i szukały coraz to nowych rozwiązań problemów, które nieoczekiwanie się pojawiały. Ich tajemnicze prace za zamkniętymi drzwiami pracowni wzbudzały zainteresowanie kolegów i koleżanek oraz innych nauczycieli – opowiada jedna z nauczycielek.

– Samo spoglądanie na ich pracę, słuchanie pomysłów dawało mi wielką przyjemność i satysfakcję. Dbałam o to, żeby dziewczyny same próbowały wyciągać wnioski i żeby miały możliwość przetestowania swoich koncepcji na pokonanie trudności, które przytrafiały się przy realizacji tego zadania. I naprawdę moje uczennice wykonały olbrzymią pracę, wykazały się niezwykłą wytrwałością i zaangażowaniem.

Wzorce do naśladowania

Niezwykle silnym czynnikiem motywującym do nauki i wzmacniającym zaangażowanie jest posiadanie wzorców do naśladowania. Mogą to być dobrze znane osoby ze świata nauki lub ktoś z najbliższego otoczenia. Ważne, aby była to osoba, z którą uczeń lub uczennica mogą się identyfikować. W podręcznikach i mediach częściej spotyka się męskie wzorce – naukowców, badaczy, inżynierów, programistów – to jeden z sygnałów wysyłanych do uczennic (i uczniów), że nauka to domena mężczyzn. Dlatego należy pokazywać uczniom i uczennicom przykłady kobiet, które zajmowały i/lub zajmują się naukami ścisłymi, dokonały istotnych odkryć. W programie „Wzór na ścisłe” scenariusz mówiący o wynalazku Olgi Malinkiewicz, polskiej fizyczki, cieszył się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży: Czy minerał zmieni oblicze światowej energetyki? (CEO 2020, www.globalna.ceo.org.pl/biologia/scenariusze-i-gry/scenariusz-czy-mineral-zmieni-oblicze-swiatowej-energetyki). Warto wyszukiwać i prezentować w szkole sylwetki inspirujących osób zajmujących się nowymi technologiami, naukami ścisłymi lub przyrodniczymi albo wykonujących niestereotypowe zawody w najbliższym otoczeniu uczniów i uczennic.

– Dzięki udziałowi w projekcie uczniowie dowiedzieli się, że jest wiele kobiet naukowczyń, a nie sami mężczyźni i Maria Curie-Skłodowska. Bo to właśnie ją wymieniali, kiedy spytałam o kobiety w nauce. Dzieci wspólnie pracowały, rozwiązywały problemy, co pomogło im się zintegrować, ponieważ były z różnych klas. Dla mnie ważne było to, że uczniowie byli chętni do pracy, ciekawi i współpracowali ze sobą – podsumowuje nauczycielka.

Przykłady z życia wzięte

Istotną strategią budowania zaangażowania w nauki ścisłe (szczególnie wśród dziewcząt) jest ukazanie społecznego charakteru STEM oraz praktycznego zastosowania zdobywanych informacji (eksperymenty, doświadczenia, projekty). Przedstawianie nauk ścisłych i technologii jako narzędzia do budowania lepszej jakości życia jak największego grona ludzi oraz zmniejszania rozwarstwienia społecznego jest dużym czynnikiem motywującym dla młodzieży, w szczególności dla dziewcząt. W programie „Wzór na ścisłe” uczniowie i uczennice poznawali globalne wyzwania oraz lokalne i globalne rozwiązania związane z różnymi naukami ścisłymi – Zbiór materiałów edukacyjnych: https://globalna.ceo.org.pl/biologia-matematyka-chemia-fizyka/scenariusze-i-gry/globalne-wyzwania-lokalne-rozwiazania-zbior. Zajęcia umożliwiały prowadzenie doświadczeń, eksperymentów, gier oraz pogłębianie wiedzy na wybrany temat. Kulminacyjnym elementem programu było stworzenie projektu młodzieżowego odpowiadającego na wybrane wyzwanie globalne, z wykorzystaniem kompletu materiałów ułatwiających pracę metodą projektu edukacyjnego – www.globalna.ceo.org.pl/projekty-mlodziezowe:

Metoda projektu edukacyjnego to ciesząca się uznaniem zarówno wśród uczniów i uczennic, jak i nauczycieli i nauczycielek metoda nauki poprzez działanie. Młodzieżowe projekty edukacyjne można prowadzić na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, w szkole podstawowej i średniej, na wszystkich przedmiotach, a nawet międzyprzedmiotowo. Praca metodą projektu uczy młodzież samodzielnego i krytycznego myślenia, współpracy i samoorganizacji, pogłębionego dociekania oraz publicznej prezentacji.

– W czasie jednego ze spotkań, w tym również lekcji z całą klasą, poruszony został problem wyzwania globalnego w ujęciu matematycznym – ślad wodny, gospodarowanie wodą, zmiany klimatu i zagrożenia z tego płynące (...). Praca w grupach z kartami pracy (ślad wodny w śniadaniu), dyskusja nad przyszłością, doskonalenie sprawności rachunkowej na ułamkach dziesiętnych zwiększyły motywację do dyskusji nad zastosowaniem matematyki w codziennym życiu i realnych problemach świata – opowiada jedna z nauczycielek.

Rola szkoły

Współczesna szkoła oprócz przekazywania wiedzy ma za zadanie przygotowanie ucznia i uczennicy do życia w świecie i pokazywania, że to, jak wygląda otaczający nas świat, zależy w dużej mierze od każdego z nas. W CEO wierzymy, że szkoła może uczyć szacunku, budować poczucie własnej wartości oraz sprawczości. Rolą nauczycielki i nauczyciela (i szkoły) jest wsparcie młodej osoby w rozpoznawaniu jej indywidualnych preferencji, poszerzaniu zainteresowań, odkrywaniu i budowaniu nowych umiejętności. Co ważne, w atmosferze równości. Zainteresowanym tematyką nauk ścisłych i równości płci w szkole polecamy nasze repozytorium materiałów edukacyjnych www.globalna.ceo.org.pl/programy/wzor-na-scisle/materialy.

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI