„Wzór na ścisłe”

Dlaczego nauki ścisłe?

– Myślę, że chłopcy wciąż częściej są postrzegani jako ci, którzy powinni decydować się na kontynuację nauki w technikach lub w klasach licealnych o profilu matematyczno-fizycznym. Uważam, że nadal istnieje myślenie stereotypowe, że chłopcy mają większe predyspozycje do tego, by uzyskiwać lepsze wyniki z matematyki, fizyki bądź w naukach pokrewnych – dzieli się swoimi spostrzeżeniami na temat udziału uczniów i uczennic w naukach ścisłych Katarzyna Mazur, nauczycielka fizyki w jednym z warszawskich liceów.

Nauki ścisłe, przyrodnicze i technologie informatyczne – STEM (ang. science, technology, engineering, mathematics) dają perspektywę ciekawego i jednocześnie stabilnego zatrudnienia. Specjaliści i specjalistki w tych dziedzinach są coraz bardziej poszukiwani przez pracodawców, a wynagrodzenia w tym obszarze należą do najwyższych na rynku pracy. Cytując Samsung i Infuture Hatalska Foresight Institute: „Szczególnie istotne (w przyszłości) będą umiejętności z obszaru STEM (science, technology, engineering, maths) oraz szeroko rozumiane umiejętności cyfrowe. (...) Szacuje się, że 65% dzieci urodzonych po 2007 r. będzie pracowało w zawodach, które jeszcze nie istnieją”. Oprócz umiejętności z obszaru STEM „wśród kompetencji przyszłości (...) znalazły się takie cechy jak: zdolność aktywnego uczenia się, kreatywność (...), umiejętność dzielenia się wiedzą z innymi, umiejętność współpracy z innymi czy nastawienie na rozwiązywanie problemów”.

W Centrum Edukacji Obywatelskiej wychodzimy z założenia, że warto już dziś przygotowywać młodzież zarówno do wejścia na przyszły rynek pracy, jak i do stawiania czoła aktualnym wyzwaniom. W roku szkolnym 2019/2020 realizowaliśmy nową edycję programu „Wzór na ścisłe” (www.globalna.ceo.org.pl/wzor-na-scisle), którego celem było kształtowanie kompetencji i umiejętności uczniów i uczennic w obszarze nauk ścisłych, mając na uwadze wymogi oraz potrzeby współczesnego świata. Każdy uczeń i uczennica mogą odnaleźć się w naukach ścisłych i realizować w ich ramach swoje zainteresowania, a rolą szkoły, nauczycieli, nauczycielek czy edukatorów i edukatorek jest pomoc w diagnozowaniu indywidualnych predyspozycji, poszerzaniu zainteresowań, odkrywaniu i budowaniu nowych umiejętności w atmosferze równości, bez ograniczania stereotypami.

Dlaczego mówimy o atmosferze równości?

Jak pokazuje raport „Kobiety na politechnikach” z 2019 r., 58% ogólnej liczby studiujących w Polsce to kobiety, ale w tym stanowią one jedynie 36% studentów wyższych szkół technicznych i 14,6% studiujących kierunki informatyczne. Nadal dużo rzadziej niż mężczyźni wybierają one kierunki ścisłe, tym samym rzadziej podejmują pracę w zawodach związanych z naukami ścisłymi, które mogą zapewnić im stabilniejszą i lepiej płatną pracę. To stawia w gorszej pozycji kobiety na rynku pracy i jest jedną z przyczyn tzw. gender pay gap, czyli różnicy w średnich zarobkach kobiet i mężczyzn.

Warto angażować w nauki ścisłe zarówno chłopców, jak i dziewczęta, ukazując jednocześnie, że są sytuacje i wyzwania, z którymi mierzą się jedynie dziewczęta. Nasza kultura bardzo często wysyła sygnały, że miejsce kobiet jest w sferze opiekuńczej i w domu, a nie w naukach ścisłych. Te sygnały bywają dość dobrze zakamuflowane i często na pierwszy rzut oka ich nie zauważamy. Jak sprawdzić, czy nasz język i sposób myślenia jest wolny od dyskryminacji ze względu na płeć? Odpowiedzi można znaleźć w przewodnikach „Wzór na ścisłe”, które zostały stworzone zarówno dla nauczycieli i nauczycielek, jak i dla uczniów i uczennic:

• Przewodnik merytoryczny dla nauczycielki i nauczyciela Wzór na ścisłe, CEO 2018, www.globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-merytoryczny-dla-nauczycielki-i-nauczyciela-wzor-na-scisle [dostęp: 21.07.2020];
• Przewodnik dla ucznia i uczennicy Wzór na ścisłe, CEO 2018, www.globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-dla-uczennicy-i-ucznia-wzor-na-scisle [dostęp: 21.07.2020].

Pochwała pochwale nierówna – czy mój język jest wolny od stereotypów?

Pracę nad wzmocnieniem zaangażowania uczniów i uczennic w nauki ścisłe warto zacząć od autorefleksji nauczycielki i nauczyciela, przyjrzenia się własnym przekonaniom i językowi. Czy na pewno nie zakładamy, być może nieświadomie, że chłopcy są lepsi w przedmiotach ścisłych od dziewczyn? Czy na pewno o chłopcach – pasjonatach przedmiotów ścisłych – nie myślimy częściej jako o „bystrych i zdolnych”, a o dziewczynach – jako o „pracowitych i dobrze zorganizowanych”? Komplet pytań do autorefleksji można znaleźć w Przewodniku merytorycznym dla nauczycielki i nauczyciela Wzór na ścisłe. Przyjrzenie się własnemu językowi i sytuacji w klasie oraz odpowiednia reakcja na sytuacje dyskryminacji to pierwszy krok do wyeliminowania uprzedzeń z klasy i szkoły, a tym samym zapewnienie uczniom i uczennicom bezpiecznej przestrzeni nauki i odkrywania własnych zainteresowań. Jednym z pomysłów na stworzenie warunków do nauki bez uprzedzeń jest założenie STEM Klubu. To koło naukowe, które działa głównie po lekcjach, skupiając się na jednej lub kilku dziedzinach nauk ścisłych. W ramach STEM Klubu młodzież może poznawać aktualne wyzwania globalne (jak i lokalne rozwiązania wybranych problemów) przez pryzmat m.in. matematyki, chemii, biologii, fizyki lub informatyki. Podstawowe informacje i podpowiedzi, jak założyć i poprowadzić klub, zamieściliśmy w Przewodniku STEM Klub (CEO 2019, www.globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-stem-klub).

– Nasze spotkania opierały się na wybranych scenariuszach. Zależało nam, by „odczarować” stereotyp na temat znajomości nauk ścisłych u dziewcząt, wykonać projekt z wykorzystaniem TIK dotyczący rozszerzonych zagadnień matematycznych i technicznych, by wspierać mocne strony uczennic i uczniów i poszukać w nich tych atutów – opowiada jedna z nauczycielek.

Umysł nastawiony na rozwój

Ważnym elementem pracy z uczniami i uczennicami jest budowanie w nich poczucia, że nie trzeba się urodzić z żadnymi predyspozycjami, aby zajmować się naukami ścisłymi. Jak we wszystkich dziedzinach, tu też sukces można osiągnąć przez zaangażowanie i pracę. Wspieranie uczniów i uczennic w przezwyciężaniu ich słabości, wyciąganiu wniosków z błędów i odnajdywaniu nowych zainteresowań to ogromne narzędzie do motywacji. Carol Dweck, profesorka psychologii z Uniwersytetu Stanford, w swoich badaniach dowiodła, że to umysł nastawiony na rozwój pozwala dzieciom (i potem dorosłym) rozwijać swoje zainteresowania, uczyć się nowych rzeczy, podejmować wyzwania, nie zniechęcać się porażkami, a raczej traktować je jako etap w dążeniu do celu. Osoby z umysłem nastawionym na trwałość (przekonanie, że talent musi być wrodzony) traktują porażki jako dowód słabości, braku talentu, a chcąc uniknąć niepowodzeń, w ogóle rezygnują z podejmowania ryzyka i zdobywania nowych doświadczeń. Warto zainwestować czas w poznanie zainteresowań uczniów i uczennic (dać im okazję do identyfikacji zainteresowań), jak i wsparcie ich na drodze rozwoju. Pomocny może być np. materiał:

• karta pracy Uzdolnienia, kompetencje, zainteresowania, CEO 2018, www.globalna.ceo.org.pl/scenariusze-i-gry/karta-pracy-uzdolnienia-kompetencje-zainteresowania [dostęp: 21.07.2020];
• ćwiczenia Pomyśl o przyszłości bez stereotypów, CEO 2020, www.blog.ceo.org.pl/wp-content/uploads/2020/04/Pomy%C5%9Bl-o-przesz%C5%82o%C5%9Bci-bez-steroetyp%C3%B3w-2.pdf [dostęp: 21.07.2020].

W tabeli na przykładach z lekcji matematyki pokazujemy różnice w sformułowaniach kierowanych do uczniów i uczennic – te po prawej to komunikaty wspierające rozwój dzieci i młodzieży.

Tab. 1. Różnice w języku kierowanym do uczniów i uczennic

– [Członkinie klubu] Budowały, próbowały, kombinowały, robiły burze mózgów i szukały coraz to nowych rozwiązań problemów, które nieoczekiwanie się pojawiały. Ich tajemnicze prace za zamkniętymi drzwiami pracowni wzbudzały zainteresowanie kolegów i koleżanek oraz innych nauczycieli – opowiada jedna z nauczycielek.

– Samo spoglądanie na ich pracę, słuchanie pomysłów dawało mi wielką przyjemność i satysfakcję. Dbałam o to, żeby dziewczyny same próbowały wyciągać wnioski i żeby miały możliwość przetestowania swoich koncepcji na pokonanie trudności, które przytrafiały się przy realizacji tego zadania. I naprawdę moje uczennice wykonały olbrzymią pracę, wykazały się niezwykłą wytrwałością i zaangażowaniem.

Wzorce do naśladowania

Niezwykle silnym czynnikiem motywującym do nauki i wzmacniającym zaangażowanie jest posiadanie wzorców do naśladowania. Mogą to być dobrze znane osoby ze świata nauki lub ktoś z najbliższego otoczenia. Ważne, aby była to osoba, z którą uczeń lub uczennica mogą się identyfikować. W podręcznikach i mediach częściej spotyka się męskie wzorce – naukowców, badaczy, inżynierów, programistów – to jeden z sygnałów wysyłanych do uczennic (i uczniów), że nauka to domena mężczyzn. Dlatego należy pokazywać uczniom i uczennicom przykłady kobiet, które zajmowały i/lub zajmują się naukami ścisłymi, dokonały istotnych odkryć. W programie „Wzór na ścisłe” scenariusz mówiący o wynalazku Olgi Malinkiewicz, polskiej fizyczki, cieszył się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży: Czy minerał zmieni oblicze światowej energetyki? (CEO 2020, www.globalna.ceo.org.pl/biologia/scenariusze-i-gry/scenariusz-czy-mineral-zmieni-oblicze-swiatowej-energetyki). Warto wyszukiwać i prezentować w szkole sylwetki inspirujących osób zajmujących się nowymi technologiami, naukami ścisłymi lub przyrodniczymi albo wykonujących niestereotypowe zawody w najbliższym otoczeniu uczniów i uczennic.

– Dzięki udziałowi w projekcie uczniowie dowiedzieli się, że jest wiele kobiet naukowczyń, a nie sami mężczyźni i Maria Curie-Skłodowska. Bo to właśnie ją wymieniali, kiedy spytałam o kobiety w nauce. Dzieci wspólnie pracowały, rozwiązywały problemy, co pomogło im się zintegrować, ponieważ były z różnych klas. Dla mnie ważne było to, że uczniowie byli chętni do pracy, ciekawi i współpracowali ze sobą – podsumowuje nauczycielka.

Przykłady z życia wzięte

Istotną strategią budowania zaangażowania w nauki ścisłe (szczególnie wśród dziewcząt) jest ukazanie społecznego charakteru STEM oraz praktycznego zastosowania zdobywanych informacji (eksperymenty, doświadczenia, projekty). Przedstawianie nauk ścisłych i technologii jako narzędzia do budowania lepszej jakości życia jak największego grona ludzi oraz zmniejszania rozwarstwienia społecznego jest dużym czynnikiem motywującym dla młodzieży, w szczególności dla dziewcząt. W programie „Wzór na ścisłe” uczniowie i uczennice poznawali globalne wyzwania oraz lokalne i globalne rozwiązania związane z różnymi naukami ścisłymi – Zbiór materiałów edukacyjnych: https://globalna.ceo.org.pl/biologia-matematyka-chemia-fizyka/scenariusze-i-gry/globalne-wyzwania-lokalne-rozwiazania-zbior. Zajęcia umożliwiały prowadzenie doświadczeń, eksperymentów, gier oraz pogłębianie wiedzy na wybrany temat. Kulminacyjnym elementem programu było stworzenie projektu młodzieżowego odpowiadającego na wybrane wyzwanie globalne, z wykorzystaniem kompletu materiałów ułatwiających pracę metodą projektu edukacyjnego – www.globalna.ceo.org.pl/projekty-mlodziezowe:

•  Karta pracy – Projekt uczniowski, CEO 2019, www.globalna.ceo.org.pl/scenariusze-i-gry/karta-pracy-projekt-uczniowski [dostęp: 21.07.2020];
• publikacja Projekt młodzieżowy on-line (CEO 2020) oraz zadania zdalne, www.globalna.ceo.org.pl/biologia-matematyka-chemia-fizyka-geografia-godzina-wychowawcza-wiedza-o-spoleczenstwie/publikacje [dostęp: 21.07.2020].

Metoda projektu edukacyjnego to ciesząca się uznaniem zarówno wśród uczniów i uczennic, jak i nauczycieli i nauczycielek metoda nauki poprzez działanie. Młodzieżowe projekty edukacyjne można prowadzić na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, w szkole podstawowej i średniej, na wszystkich przedmiotach, a nawet międzyprzedmiotowo. Praca metodą projektu uczy młodzież samodzielnego i krytycznego myślenia, współpracy i samoorganizacji, pogłębionego dociekania oraz publicznej prezentacji.

– W czasie jednego ze spotkań, w tym również lekcji z całą klasą, poruszony został problem wyzwania globalnego w ujęciu matematycznym – ślad wodny, gospodarowanie wodą, zmiany klimatu i zagrożenia z tego płynące (...). Praca w grupach z kartami pracy (ślad wodny w śniadaniu), dyskusja nad przyszłością, doskonalenie sprawności rachunkowej na ułamkach dziesiętnych zwiększyły motywację do dyskusji nad zastosowaniem matematyki w codziennym życiu i realnych problemach świata – opowiada jedna z nauczycielek.

Rola szkoły

Współczesna szkoła oprócz przekazywania wiedzy ma za zadanie przygotowanie ucznia i uczennicy do życia w świecie i pokazywania, że to, jak wygląda otaczający nas świat, zależy w dużej mierze od każdego z nas. W CEO wierzymy, że szkoła może uczyć szacunku, budować poczucie własnej wartości oraz sprawczości. Rolą nauczycielki i nauczyciela (i szkoły) jest wsparcie młodej osoby w rozpoznawaniu jej indywidualnych preferencji, poszerzaniu zainteresowań, odkrywaniu i budowaniu nowych umiejętności. Co ważne, w atmosferze równości. Zainteresowanym tematyką nauk ścisłych i równości płci w szkole polecamy nasze repozytorium materiałów edukacyjnych www.globalna.ceo.org.pl/programy/wzor-na-scisle/materialy.