Choroby zawodowe nauczycieli

Czym jest choroba zawodowa? 

Chorobą zawodową nie będzie każda dolegliwość nabyta przez nauczyciela. Decydujące znaczenie ma definicja legalna choroby zawodowej określona w art. 2351 k.p. Zgodnie z tym przepisem za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy (narażenie zawodowe). Krótko mówiąc, nie każda choroba, na którą cierpi nauczyciel, może zostać uznana za chorobę zawodową. Schorzenie takie musi bowiem: 

• mieć związek z wykonywaną przez nauczyciela pracą, 
• zostać spowodowane działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo powstać na skutek wykonywania pracy (co można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem), 
• musi być wymieniona w wykazie chorób zawodowych, czyli w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1836).

Zwłaszcza trzeci punkt ma szczególne znaczenie, ponieważ zgodnie z art. 2352 k.p. rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpić w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym albo po zakończeniu pracy w takim narażeniu, pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowych w okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych. Przykładowo, rozpoznanie choroby zawodowej w postaci przewlekłej choroby narządu głosu spowodowanej nadmiernym wysiłkiem głosowym może nastąpić nie później niż w ciągu 2 lat od zakończenia pracy w narażeniu zawodowym. 

Schorzenie, które nie będzie spełniać powyższych wymogów, nawet jeżeli będzie schorzeniem typowo pojawiającym się w związku z pracą nauczycielską (np. schorzenie narządu głosu), nie będzie mogło zostać formalnie uznane za chorobę zawodową. 

Kto może zgłosić podejrzenie choroby zawodowej? 

Nauczyciel podejrzewający, że wystąpiło u niego schorzenie, które mogłoby zostać uznane za chorobę zawodową, powinien rozważyć zgłoszenie podejrzenia takiej choroby. Należy jednak mieć na uwadze, że osoba pozostająca w zatrudnieniu nie może tego zrobić osobiście. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej przez pracownika powinno nastąpić za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną. Jedynie nauczyciele, którzy nie są już zatrudnieni (np. emeryci czy renciści), mogą samodzielnie dokonać zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej. Osoby te powinny przesłać wypełniony oryginał druku zgłoszenia państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu właściwemu ze względu na siedzibę byłego zakładu pracy. Zgłoszenia należy dokonywać na druku stanowiącym załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób. 

Oprócz pracownika, zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej może dokonać: 

• każdy lekarz (w tym lekarz rodzinny czy lekarz profilaktyk), 
• zatrudniający nauczyciela pracodawca (dyrektor jednostki oświatowej), który zgodnie z art. 235 k.p. jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej (pracodawcy powinni stosować druk stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r.). 

Postępowanie w sprawie stwierdzenia choroby zawodowej 

Po otrzymaniu zgłoszenia właściwy organ administracyjny, którym będzie odpowiedni państwowy powiatowy inspektor sanitarny, rozpocznie postępowanie administracyjne, w wyniku którego zostanie wydana decyzja administracyjna o stwierdzeniu bądź o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. Wcześniej jednak organ będzie musiał zgromadzić odpowiednie dowody, którymi będą zwłaszcza orzeczenia lekarskie wydane przez wyspecjalizowane jednostki orzecznicze. W tym celu organ przeprowadzi ocenę narażenia zawodowego oraz sporządzi kartę oceny narażenia zawodowego, którą wraz ze skierowaniem na badania przekaże do jednostki orzeczniczej I stopnia (z reguły będzie to poradnia chorób zawodowych wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy). 

Po przeprowadzonych badaniach uprawniony do tego lekarz wydaje orzeczenie o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania. Orzeczenie to wydawane jest na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika lub byłego pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego. Jeśli zakres informacji przekazanych lekarzowi orzecznikowi jest niewystarczający do wydania orzeczenia lekarskiego, powinien on wystąpić o ich uzupełnienie m.in. do pracodawcy, lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem, lekarza ubezpieczenia zdrowotnego lub innego lekarza prowadzącego leczenie pracownika lub byłego pracownika, właściwego państwowego inspektora sanitarnego lub bezpośrednio do pracownika (byłego pracownika). Jest to o tyle istotne, że orzeczenie lekarskie wydane na podstawie niepełnych lub błędnych informacji może zostać uznane za wadliwe, co tym samym może wpłynąć na późniejszą decyzję administracyjną będącą podstawą do uznania danego schorzenia za chorobę zawodową. Orzeczenie lekarskie jest bowiem podstawowym środkiem dowodowym, na którym będzie opierał się państwowy inspektor sanitarny, podejmując decyzję. 

Wydane przez lekarza orzecznika orzeczenie jest przesyłane do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego oraz do pracownika. Na tym etapie pracownik, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego (a więc jeżeli będzie to orzeczenie o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej), może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia. Stosowny wniosek należy złożyć w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem jednostki orzeczniczej I stopnia zatrudniającej lekarza, który wydał to orzeczenie. 

Posiadając odpowiedni materiał dowodowy (w tym zwłaszcza orzeczenie lekarskie oraz formularz oceny narażenia zawodowego pracownika lub byłego pracownika), państwowy powiatowy inspektor sanitarny wyda decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. Jeżeli organ administracyjny uzna, że materiał ten jest niewystarczający (np. orzeczenie lekarskie będzie niekompletne, sporządzone w sposób lakoniczny), może wcześniej zażądać od lekarza orzecznika dodatkowego uzasadnienia wydanego przez niego orzeczenia lekarskiego. Organ ma również możliwość, aby wystąpić do jednostki orzeczniczej II stopnia o dodatkową konsultację lub podjąć inne czynności niezbędne do uzupełnienia tego materiału. 

Decyzja w sprawie stwierdzenia (lub odmowy stwierdzenia) choroby zawodowej jest przesyłana m.in. do pracownika lub byłego pracownika. Na tym etapie, jeżeli decyzja nie jest dla nauczyciela korzystna, istnieje możliwość złożenia odwołania w trybie ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, a więc powinno ono zostać złożone do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, za pośrednictwem państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, który wydał decyzję w I instancji, w terminie 14 dni od dnia doręczenia nauczycielowi decyzji. Organ odwoławczy powinien przeprowadzić własne postępowanie wyjaśniające, po którym w zależności od sytuacji utrzyma w mocy zaskarżoną decyzję bądź uchyli ją, jeżeli stwierdzi błędy po stronie organu I instancji. 

Jeżeli decyzja organu odwoławczego będzie w dalszym ciągu niekorzystna dla nauczyciela, możliwe jest zaskarżenie decyzji kolejno do właściwego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, a następnie do Naczelnego Sądu Administracyjnego – w trybie określonym w ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Skarga do WSA powinna zostać złożona w terminie 30 dni od dnia otrzymania decyzji. 

Uprawnienia z tytułu choroby zawodowej 

Uzyskanie prawomocnej decyzji stwierdzającej u nauczyciela chorobę zawodową pozwala mu na ubieganie się o przyznanie uprawnień z tego tytułu. Zakres świadczeń oraz tryb ubiegania się o nie określono w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. 

Oczywiście w przypadku stwierdzenia choroby zawodowej typowej dla nauczycieli możliwe będzie uzyskanie jedynie niektórych z ww. świadczeń (nauczyciel z chorobą narządu głosu raczej nie uzyska pokrycia kosztów leczenia z zakresu stomatologii). 

Jak już wspomniano na początku, nauczyciele starają się o stwierdzenie u nich choroby zawodowej najczęściej przed samym zakończeniem kariery i odejściem na emeryturę. Wynika to z prostego faktu, że nauczyciel, u którego stwierdzona zostanie choroba zawodowa narządu głosu, może zostać następnie uznany (w efekcie przeprowadzonych badań kontrolnych) za niezdolnego do wykonywania pracy. Orzeczenie o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy obliguje natomiast dyrektora do rozwiązania z nauczycielem stosunku pracy. Tym samym nauczyciele rzadko podejmują ryzyko, aby wszcząć procedurę dotyczącą stwierdzenia u nich choroby zawodowej, jeżeli miałoby się to łączyć się z późniejszą utratą pracy. Nauczyciele, którzy przeszli na emeryturę i nie są już czynni zawodowo, nie muszą już obawiać się zwolnienia, a ponadto w ich przypadku zastosowanie znajdzie art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r., zgodnie z którym osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego oraz do emerytury wypłaca się, zależnie od jej wyboru: 

• przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo 
• emeryturę powiększoną o po­­łowę renty. 

Tym samym nauczyciel po przejściu na emeryturę, jeżeli uzyska decyzję w sprawie choroby zawodowej, ma szansę na uzyskanie wyższego niż normalnie świadczenia, a ponadto nie ryzykuje utratą pracy. 

Stwierdzenie choroby zawodowej może być problematyczne 

Jak można się domyślać, niekiedy okoliczności sprawy powodują, że uzyskanie przez nauczyciela korzystnej dla niego decyzji w sprawie stwierdzenia choroby zawodowej nie jest proste. Wskazują na to liczne orzeczenia sądowe wydawane w tego typu sprawach, gdzie stroną postępowania administracyjnego byli właśnie nauczyciele. 

Jako przykład można wskazać wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 2 września 2020 r. (sygn. akt III SA/Gl 164/20), gdzie rozpatrywana była sprawa nauczycielki muzyki, u której było co prawda rozpoznane schorzenie gardła, jednak nie stwierdzono u niej guzków głosowych twardych, wtórnych zmian przerostowych fałdów głosowych ani niedowładu mięśni wewnętrznych krtani z wrzecionowatą niedomykalnością fonacyjną głośni i trwałą dysfonią (typowych dla choroby zawodowej narządu głosu). W wyroku tym sąd stwierdził, że nie każda praca w narażeniu powoduje powstanie choroby zawodowej. W ocenie sądu przepisy nie ustanawiają reguł automatyzmu, natomiast wskazują na konieczność istnienia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy warunkami pracy a stanem zdrowia w zgodzie z warunkami określonymi w rozporządzeniu w sprawie chorób zawodowych. Zdaniem sądu w omawianej sprawie nie ustalono takiego związku, pomimo że nauczycielka pracowała w warunkach narażenia oraz mimo tego, że cierpiała na pewne schorzenie gardła. Natomiast charakter stwierdzonych przez lekarzy orzeczników zmian patologicznych w obrębie narządu głosu nie miał cech organicznej patologii zawodowej spowodowanej przez nadmierny wysiłek głosowy, nie stwierdzono zatem schorzeń wymienionych w wykazie chorób zawodowych. Z tego względu, zdaniem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, brak było w omawianej sprawie podstaw do stwierdzenia ww. choroby zawodowej. 

Podobnie rozstrzygnął Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie (wyrok z dnia 7 maja 2015 r., sygn. akt II SA/Ol 260/15), wskazując, że co prawda z wydanej w sprawie karty oceny narażenia zawodowego wynikało, że u nauczycielki ujawniono guzki śpiewacze, lecz powyższe oznaczało wyłącznie podejrzenie istnienia choroby zawodowej i w żadnym razie nie stanowiło samo w sobie diagnozy potwierdzającej jej występowanie. Kluczowe znaczenie w sprawie miała natomiast dopiero weryfikacja tego podejrzenia dokonana przez orzekające w sprawie placówki medyczne, które po przeprowadzeniu stosownych procedur diagnostycznych nie rozpoznały u nauczycielki tego rodzaju symptomów cechujących chorobę narządu głosu pochodzenia zawodowego. 
 

Na ciekawą kwestię zwrócił również uwagę Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 14 marca 2019 r. (sygn. akt III SA/Gd 35/19). W sprawie sporne było to, czy na ewentualne stwierdzenie choroby zawodowej (narządu głosu) może mieć wpływ palenie papierosów oraz zaawansowany wiek nauczyciela (a więc czynniki pozazawodowe). Rozpatrujący sprawę sąd uznał, że wykluczenie etiologii zawodowej schorzenia nastąpić może jedynie wówczas, gdy rozpoznana zostanie pozazawodowa przyczyna choroby bądź wykazane zostanie w sposób niebudzący wątpliwości, że wykonywana praca nie mogła wywołać u nauczyciela choroby. W jednym z uzupełnień orzeczenia lekarskiego wydanych w sprawie wskazano, że nauczyciel palił papierosy przez ponad 40 lat, a aktualna wiedza medyczna wskazuje, że do pozazawodowych czynników ryzyka powstania schorzeń krtani należy m.in. brak przestrzegania higieny narządu głosu, manifestujący się np. czynnym i biernym paleniem papierosów. W opinii tej nie wykazano jednak w tym kontekście w sposób niebudzący wątpliwości, że wykonywana praca nie mogła wywołać u nauczyciela choroby narządu głosu ani że rozpoznana została inna pozazawodowa przyczyna choroby. Z przedstawionej w sprawie opinii lekarskiej wynikało również, że zmiany w krtani uznawane za chorobę zawodową u osób pracujących z nadmiernym wysiłkiem głosowym mogą występować również u osób bez takiego narażenia i wynikają z wieku. W tym zakresie wskazać należy, że aby wiek mógł być uznany za przyczynę schorzenia, wykluczyć należało wysokie prawdopodobieństwo spowodowania choroby zawodowej działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, czego w tej sprawie nie wykazano. Tym samym, zdaniem sądu, ustalenie zaistnienia warunków narażenia zawodowego, skutkować powinno stwierdzeniem choroby zawodowej bez konieczności udowodnienia, że warunki te w danym indywidualnym przypadku ją spowodowały. 

Jak widać, chociaż sądy w sprawach z zakresu chorób zawodowych nie zawsze stają po stronie pracowników, to jednak warto w razie niekorzystnej decyzji złożyć skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (oraz ewentualnie skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego). Praktyka pokazuje, że zarówno organy administracyjne, jak i lekarze orzecznicy wydający opinie w tych sprawach często popełniają błędy, w wyniku których nauczyciel nie może następnie dochodzić dodatkowych uprawnień z tytułu choroby zawodowej (ponieważ nie zostaje ona u niego formalnie stwierdzona). Postępowanie sądowe może niekiedy doprowadzić do wychwycenia tych błędów, a w efekcie – do uchylenia niekorzystnej z punktu widzenia nauczyciela decyzji o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. 

Podstawa prawna:

1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 1379 z późn. zm.). 
2. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2000 z późn. zm.). 
3. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 329 z późn. zm.). 
4. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2189).