Mocne strony neuroróżnorodności – potencjał, nie problem

Chcesz dowiedzieć się więcej? Weź udział w Certyfikowanej V Ogólnopolskiej Konferencji Neurodydaktycznej!

Czym jest neuroróżnorodność?

Neuroróżnorodność (neurodiversity) to termin odnoszący się do różnych cech ludzkiego mózgu, a więc do odmiennego sposobu rozumowania, odbierania świata i wynikających z tego zachowań. Termin został użyty po raz pierwszy w latach 90. XX w. przez Judy Singer¹. Zaburzenia neurorozwojowe w klasyfikacji DSM-5 obejmują:

• niepełnosprawność intelektualną,
• zaburzenia komunikacji,
• zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD),
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD),
• specyficzne zaburzenia uczenia się,
• zaburzenia motoryczne,
• inne zaburzenia neurorozwojowe. 
   

Mocne strony osób neuroróżnorodnych

Osoby neuroróżnorodne, mimo swoich trudności, zwykle wyróżniają się wyjątkowymi zdolnościami. Mowa m.in. o ponadprzeciętnych umiejętnościach analitycznych i matematycznych, kreatywności oraz twórczym myśleniu, zapamiętywaniu dużych ilości informacji czy maksymalnej koncentracji na wymagającym zadaniu.

Myślę, że każdy, kto miał okazję dłużej pracować z dziećmi neuroróżnorodnymi, nieraz został pozytywnie zaskoczony. Niestety, dzisiaj nadal częściej sku­­­­­­­­­piamy się na tym, co utrudnia życie osobom neuroróżnorodnym, za­­miast kierować uwagę na ich niezwykle ciekawe cechy i zdolności, które stwarzają wiele możliwości. Na przykładzie uczniów z dysleksją, z ADHD oraz dzieci autystycznych przyjrzymy się mocnym stronom neuroróżnorodności. 

Specyficzne trudności w uczeniu się (dysleksja)

Na początku warto zwrócić uwagę, że mózg dyslektyczny działa inaczej niż niedyslektyczny, ale nie oznacza to, że ten pierwszy jest uszkodzony. Wynika to z faktu, że mózg dyslektyczny zbudowany jest w sposób, który wyposaża go w inne umiejętności. Umiejętności, o których mowa, to zdolności rozwijające się kosztem pewnych braków w zakresie przetwarzanych szczegółów.

Autorzy książki Dyslektyczne talenty, Brock L. Eide i Fernette F. Eide, twierdzą, że „sprawność umysłu osób z dysleksją objawia się dostrzeganiem istoty rzeczy i szerszego kontekstu danego przedmiotu lub pojęcia, przyjmowaniem wielowymiarowej perspektywy, spostrzeganiem nowych, niezwykłych i odległych połączeń, myśleniem dedukcyjnym i wykrywaniem wieloznaczności, zestawieniem rzeczy w nowatorski sposób i z ogólną odkrywczością, większą uważnością i intencjonalnością podczas wykonywania zadań, nad którymi inni się nie zastanawiają. Mózg dyslektyka specjalizuje się w usprawnianiu procesów i rozwiązywaniu pojawiających się problemów, a także w dostrzeganiu podobieństw. Dyslektycy szybko znajdują interesujące związki i połączenia. Dyslektyczny umysł przechowuje informacje w formie murali oraz witraży, łączy w idee, w sieci i odnośniki oraz przechodzi od jednej myśli do drugiej”².

Osoby z dysleksją obdarzone są wieloma zdolnościami, a trudności, z którymi muszą sobie radzić, są tylko skutkami ubocznymi tych zdolności³. We wspomnianej już książce zostały wskazane cztery zdolności obserwowane u dyslektyków, określane jako „zestaw MIND”. Zdolności te nazywane są inaczej dyslektycznymi talentami. 

Talenty MIND

Talenty MIND nie są zarezerwowane tylko dla dyslektyków, ale łączą się z tymi cechami poznawczymi i strukturalnymi mózgu, które są typowe dla osób z dysleksją. Niewielu dyslektyków jest obdarzonych wszystkimi czterema zdolnościami MIND, ale praktycznie każdy ma chociaż jedną z nich. 

Inne pozytywne aspekty dysleksji prezentuje Ronald Davies w książce Dar dysleksji. Wskazuje m.in. następujące cechy:

• Kreatywność i wyobraźnia, czyli zdolność twórczego myślenia, kreowania nowych idei, bogatego wykorzystywania wyobraźni. 
• Myślenie niewerbalne (myślenie obrazami), które jest szybkie (myśląc werbalnie, w czasie sekundy można mieć od dwóch do pięciu myśli w postaci pojedynczych słów, myśląc zaś niewerbalnie – 32 obrazy), głębokie i całościowe, dzięki czemu w umyśle tworzone są obrazy, których opisanie wymagałoby wielu słów. 
• Myślenie i spostrzeganie ma charakter polisensoryczny, co oznacza, że osoby z dysleksją wykorzystują wszystkie zmysły do eksploracji otaczającego świata.
• Pamięć i poznanie – dyslektycy posiadają wspaniałą pamięć długotrwałą, zwłaszcza jeżeli chodzi o doświadczenia, zdarzenia, lokalizacje i twarze. Postrzegają świat w wielu wymiarach, mają tendencję do holistycznego odbioru informacji i zadań, które muszą wykonać.
• Świetna intuicja – o dyslektykach można powiedzieć, że obdarzeni są niezwykłą umiejętnością „czytania ludzi”. 
• Ponadprzeciętna ciekawość i wnikliwość – dyslektyk potrafi znaleźć punkt wspólny między wieloma różnymi konceptami.
   

Znane i sławne osoby z dysleksją to m.in.: Leonardo da Vinci, Hans Christian Andersen, Thomas Edison, Winston Churchill, Albert Einstein, Richard Rogers, Tom Cruise, Ingvar Kamprad (założyciel firmy IKEA), Jamie Oliver (słynny kucharz). 

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)

ADHD to zaburzenie związane z chemią mózgu, charakteryzujące się trzema typami zachowania, do których należą: brak skupienia, nadmierna aktywność oraz nadmierna impulsywność. Zachowania tego typu często przysparzają młodym ludziom kłopotów (np. przez popadanie w konflikty z rówieśnikami czy nauczycielami), ale trzeba pamiętać, że uczniowie z ADHD wyróżniają się także dużym potencjałem.

Mocne strony osób z ADHD to m.in.:

• Ogromna witalność związana z nieskończonymi pokładami energii – nadaktywność, która w znacznym stopniu charakteryzuje osoby z ADHD, odpowiednio wykorzystana, jest cennym atutem. Dzieci z ADHD potrafią z entuzjazmem podchodzić do nowych wyzwań i w każdej sytuacji wykazywać niespożyte siły. 
• Spontaniczność – łącząca się z otwartością i chęcią próbowania nowych rzeczy. Dziecko z ADHD nie lubi się nudzić, dlatego chętnie zgłasza się na ochotnika, lubi wymyślać sobie zajęcia i eksperymentować.
• Kreatywność i innowacyjne myślenie – osoby z ADHD uznawane są za tzw. artystyczne dusze. Cechują się niezwykle twórczym myśleniem, które charakteryzuje się umiejętnością kreowania nowych idei oraz tworzenia innowacyjnych rozwiązań. Umiejętność ta jest szczególnie cenna w dzisiejszych czasach, należących w dużej mierze do technologii. 
• Rozwiązywanie problemów – zdolność generowania wielu pomysłów przy szukaniu rozwiązania problemu. Dodatkowo osoby z ADHD cechują się myśleniem równoległym, a więc umiejętnością patrzenia na daną sprawę z różnych perspektyw. Jest to szczególnie cenne w rozwiązywaniu złożonych problemów.
• Intensywna koncentracja (tzw. umiejętność hiperfocus) – hiperskupienie może wydawać się sprzeczne z cechami charakterystycznymi dla zaburzenia, jakim jest ADHD, jednak udowodniono, że część osób posiada umiejętność doświadczania głębokiej i intensywnej koncentracji. 
• Multitasking – wielozadaniowość to umiejętność niezwykle przydatna, kiedy w krótkim czasie trzeba zrobić wiele rzeczy naraz. Niektórzy twierdzą, że osoby z ADHD nie potrafią być wielozadaniowe ze względu na niską skuteczność swojego działania, niemniej jednak istnieje spora grupa osób z ADHD, które są bardziej produktywne, robiąc więcej niż jedną rzecz w tym samym czasie.
   

Ważne, aby mieć na uwadze, że wskazane wyżej pozytywne aspekty ADHD nie występują u wszystkich dzieci w takim samym natężeniu. Niektóre cechy nie występują w ogóle, tak samo jak nie wszystkie trudności są jednakowo nasilone. Każde dziecko jest inne, jednak warto zawsze pamiętać, by trudne zachowania nie przysłoniły, często ukrytego, potencjału ucznia. 

Sławne osoby z ADHD to m.in.: Thomas Edison, Winston Churchill, Salvador Dali, Albert Einstein, Ernest Hemingway, John F. Kennedy, John Lennon, Pablo Picasso, Steven Spielberg.

Osoby ze spektrum autyzmu (ASD) 

Osoby ze spektrum autyzmu bardzo szybko dostrzegają szczegóły oraz zapamiętują fakty i liczby. Umiejętności te można doskonale wykorzystać, kiedy konieczna jest praca z olbrzymią ilością danych. Osoba z ASD, sztywno trzymając się zasad i koncentrując się na przestrzeganiu procedur, potrafi krok po kroku i kawałek po kawałku analizować dostępne dane, aby w konsekwencji otrzymać najlepszy (pewny i niezachwiany) wynik, który jest efektem skrupulatnej, dokładnej i logicznej analizy. Ponadto osoby te cechuje m.in.:

• Myślenie skojarzeniowe (od szczegółu do ogółu, czyli tzw. myślenie oddolne) – w książce Mózg autystyczny autorka Temple Grandin, będąca osobą autystyczną, porównuje pracę swojego mózgu z wyszukiwarką internetową. Jeśli ktoś zagadnie ją na jakiś temat, jej mózg generuje mnóstwo trafnych odpowiedzi. Bez trudu tworzy także połączenia, które odchodzą od pierwszego tematu dość daleko i dość szybko⁴.
• Umiejętność analizowania szczegółów, porządkowania rzeczywistości w logiczne systemy, dostrzegania w niej elementów.
• Wyjątkowa pamięć długotrwała.
• Ponadprzeciętna pamięć wzrokowa oraz bardzo sprawnie działające procesy analizy i syntezy wzrokowej. 
• Kreatywność, twórcze podejście do rozwiązywania za­­dań – Temple Grandin mówi o widzeniu „nowych, wcześniej niedostrzeżonych relacji”. Umiejętności te wynikają głównie z tego, że osoby autystyczne najpierw zawracają uwagę na szczegóły, posiadając przy tym duże zasoby pamięci i umiejętność kojarzenia.
   

Podsumowaniem niezwykłego umysłu osób autystycznych niech będą słowa dr. Simona Barona-Cohena z Uniwersytetu Cambridge: „Pierwiastek autyzmu jest wręcz nieodzowny, aby powstał geniusz”.

Grupa wybitnych jednostek, które zaliczają się do osób z ASD, to m.in. Isaac Newton, Wolfgang Amadeus Mozart, Charles Darwin, Emily Dickinson, Vincent van Gogh, Virginia Woolf, James Joyce, Sylvia Plath. 

Integracja, czyli środowisko włączające w szkołach i miejscach pracy

Współcześnie podejmowane są zróżnicowane działania na rzecz włączania osób neuroróżnorodnych w wielorakie środowiska. Dzięki temu mamy do czynienia m.in. z edukacją włączającą, której celem jest powstanie środowiska przyjaznego dzieciom neuroróżnorodnym w szkołach ogólnodostępnych. Także w wielu miejscach pracy propagowana jest rekrutacja kładąca nacisk na większą tolerancję wobec kandydatów neuroróżnorodnych.

O konieczności tego typu działań świadczy m.in. badanie Ministerstwa Edukacji Narodowej, które pokazuje, że w latach 2015–2019 nastąpił wzrost liczby uczniów diagnozowanych z autyzmem aż o 68%5. Liczba ta ciągle wzrasta i nie dotyczy tylko dzieci ze spektrum, ale także z innymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Zatem przybywa osób, które mimo swoich odmienności mogą być wielką szansą dla rozwoju naszej cywilizacji, gdyż niewątpliwie osoby neuroróżnorodne to jednostki z dużym potencjałem. Jednak potencjał ten musi zostać w porę dostrzeżony i rozwijany.

Neuroróżnorodność w szkole

Z pewnością miejscem, które powinno temu służyć, jest szkoła. Do zadań szkoły należy m.in. odkrywanie mocnych stron uczniów, rozwijanie ich zainteresowań i kształtowanie kompetencji przyszłości, z których istotne miejsce zajmuje kreatywność. Neuroróżnorodność wdrażana w szkołach jest bardzo ważna także z punktu widzenia dzieci będących poza „neuroróżnorodnymi”. Kształtowanie postawy tolerancji, uwrażliwiania na potrzeby innych oraz szczerzenie poszanowania dla odmienności to niezwykle ważne wartości, które w dzisiejszych czasach powinny być kluczowe. Empatyczne podejście rówieśników do dzieci z trudnościami pozwoliłoby zapobiegać negatywnym zachowaniom, takim jak nękanie, wyśmiewanie czy wykluczanie.

Neuroróżnorodność w pracy

Na koniec nie sposób wspomnieć o tym, co obserwujemy na współczesnym rynku pracy. Przybywa firm, które bardzo chętnie zatrudniają osoby neuroróżnorodne, upatrując w ich odmienności wielkiej szansy dla rozwoju przedsiębiorstwa. Tworzenie różnorodnego zespołu, prezentującego szeroką gamę kreatywnych kompetencji, może przynieść realne korzyści dla wzrostu efektywności i innowacyjności w firmie. Praktyka pokazuje, że osoby neuroróżnorodne dobrze odnajdują się na stanowiskach w branży IT, nowoczesnych technologii oraz innych pracach związanych z innowacjami. Firmami, które mogą pochwalić się zespołem, w skład którego wchodzą osoby neuroróżnorodne, są m.in. Procter&Gamble oraz polska firma technologiczna 10Clouds.

Bibliografia:

1. Davis R.D., Braun E.M., Dar dysleksji, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010.
2. Dąbrowska M., Moje dziecko jest dyslektykiem, Wydawnictwo Sewenth Sea, Warszawa 2003.
3. Dysleksja, biegłość, kreatywność, dezorientacja, symbol i plastelina, 2021 r., https://autyzm.life/2021/10/21/dysleksja-bieglosc-kreatywnosc-dezorientacja-symbol-i-plastelina [dostęp: 27.02.2023].
4. Eide B.L., Eide F.F., Dyslektyczne talenty. Jak wydobyć ukryty potencjał dyslektycznego mózgu, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2019.
5. Gindrich P.A., Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
6. Grandin T., Mózg autystyczny. Podróż w głąb niezwykłych umysłów, Wydawnictwo CCPress, Kraków 2022.
7. Hudson D., Specyficzne trudności w uczeniu się. Niezbędnik nauczyciela, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2019.
8. Korzyści z ADHD – o pozytywnych stronach zaburzenia, 2021 r., https://centrumalma.pl/2021/10/28/korzysci-z-adhd-o-pozytywnych-stronach [dostęp: 27.02.2023].
9. Krasowicz-Kupis G., Psychologia dysleksji, Wydawnictwo. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
10. Neuroróżnorodność – co oznacza?, 2022 r., https://goldenowls.pl/neuroroznorodnosc-co-oznacza [dostęp: 27.02.2023].
11. Skibska J., Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem uwagi – najważniejsze problemy oraz sposoby postępowania, [w:] Edukacja małego dziecka. Konteksty rozwojowe i wychowawcze, red. E. Ogrodzka-­Mazur, U. Szuścik, J. Oleksy, t. 4, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013.
12. Wojtowicz D., Ukryte talenty. Jakimi pracownikami są osoby neuroróżnorodne?, 2021 r., https://natemat.pl/388961,osoby-neuroroznorodne-ich-talenty-w-pracy-pozwala-odkryc-procter-gamble [dostęp: 27.02.2023].
13. 10Clouds stawia na neuroróżnorodność w miejscu pracy, 2022 r., https://biznes.newseria.pl/biuro-prasowe/praca/10clouds-stawia-na,b300063033 [dostęp: 27.02.2023].