Wartości stale obecne. Jak wykorzystać książki na lekcjach wychowawczych?

Fikcja literacka, wartości prawdziwe 

Kanon lektur i teksty zaproponowane w podręcznikach do języka polskiego dostarczają materiału, który może stanowić pretekst do bezpiecznych rozważań na temat wartości. Trzeba je zatem odkrywać, pozwolić uczniom dyskutować, spierać się, zastanawiać, określać. 
Dlaczego bezpiecznych? Bo kiedy rozmowa dotyczy fikcyjnego bohatera literackiego, to nie dotyczy bezpośrednio ucznia obecnego fizycznie w klasie. Wiąże się z nim poprzez refleksję, identyfikowanie się, zajmowanie stanowiska i wyrażanie sądów. To nie jemu wytykamy wady, to nie jego postawę poddajemy ocenie moralnej. 
Podstawy programowe realizowane w kolejnych latach, mimo że wielokrotnie modyfikowane, nadal zawierają teksty, których bohaterowie nie są doskonali. I dobrze. Postaci literackie popełniają błędy, krzywdzą i same doświadczają krzywd. Można zatem przyjrzeć się im z bliska i tym samym zbliżyć się do wartości. Takie nienachalne, ale systematyczne stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi może utrwalić nawyk myślenia, o który przecież nam chodzi. 
Bohater literacki nie obrazi się, kiedy dojdziemy do wniosku, że mógłby postąpić inaczej. Nie obdarzy nas wrogim spojrzeniem, gdy postawimy go przed sądem lub zmienimy jego losy. Możemy wspólnie z klasą poszukać wyjścia z sytuacji, w której znalazła się postać z książki, co zainspiruje uczniów do konkretnego działania w ich życiu. Przecież lekcja nie będzie o nich samych, nie będą więc musieli czuć się oceniani. 
Kiedy dokonujemy analizy sylwetki bohatera, możemy zastanowić się nad motywami jego postępowania. Znalezienie przyczyn, dla których postąpił w określony sposób, wniesie wiele odcieni szarości do czarno-białego sposobu postrzegania świata przez dzieci. Ten sposób oceny ludzkich postaw ma swoją proweniencję w baśni. Młodsi czytelnicy poznają w nich postaci wyraźnie podzielone na dobre i złe. Dobre wygrywają i żyją długo z połową szczęśliwego królestwa i ręką księżniczki. Czytanie baśni utrwala w dzieciach pozytywne wzorce. Nagrodzone zostają właściwe wybory, a cechy charakteru, takie jak: cierpliwość, skromność, pracowitość, życzliwość, wcześniej czy później przydają się w pokonaniu życiowych trudności. 
Świat literatury fantasy, do którego zaglądają starsi, już taki jednoznaczny nie jest. Bohater, któremu zaufamy na początku, na ostatnich stronach powieści okazuje się podstępnym zdrajcą, a nielubiana, zgnuśniała postać zaskakuje ilością spektakularnych dokonań i bohaterskich czynów. Nawet jeśli ten unikający...