Błędne koło traumy

Pojęcie traumy dawno już wyszło z hermetycznego języka nauki czy lecznictwa i na dobre zadomowiło się w języku potocznym. Wyparło przy tym polskie słowo „uraz”. Ciekawe, że o ile w chirurgii urazowej trauma oznacza przyczynę zmian, które wymagają leczenia, a nie następstwo urazu (np. złamanie kości), to w psychopatologii dotyczy jednego i drugiego. Co więcej, uszkodzenie ciała w następstwie urazu mechanicznego, nawet poważnego, nie ma wpływu na ciało potomstwa osoby poszkodowanej. Natomiast następstwa traumy psychicznej wpływają na psychikę kolejnych pokoleń. Jak to możliwe?

Dramat przepalonej żarówki

Zanim odpowiem na to pytanie, nadmienić trzeba, że niepomiernie rozszerzył się ostatnio zakres tego, co nazywamy traumą. Naukowa koncepcja urazu psychicznego została do pewnego stopnia wyświechtana przez nadużywanie tej idei. Dobitnie zilustrował to Ben Shephard, historyk z Uniwersytetu w Oxfordzie. Podczas konferencji na temat następstw traum drugiej wojny światowej zorganizowanej przez Niderlandzki Instytut Dokumentacji Wojny w Amsterdamie Shephard przytoczył anegdotkę o wykładowcy, który traumą nazwał awarię oświetlenia w sali, gdzie prowadził zajęcia ze studentami. To przykre, kiedy w czasie wykładu gaśnie niespodziewanie światło albo kiedy spóźnia się autobus. Są to jednak przykrości dnia codziennego, którym większość z nas stawia czoła za pomocą różnych obron albo sposobów radzenia sobie.
Psychologia co najmniej od stu lat usiłuje znaleźć odpowiedź na pytanie, od czego zależą następstwa trudnych, przykrych doznań i przeżyć. Zaczęło się od nerwic wojennych u żołnierzy pierwszej wojny światowej. Spór dotyczył tego, czy sam szok (tak nazywano wówczas traumę bojową) może być przyczyną objawów tej nerwicy. Psychoanalitycy za Freudem utrzymywali, że nerwica wojenna występuje tylko u tych żołnierzy, którzy doznali traumy wczesnodziecięcej. Po drugiej wojnie światowej Antoni Kępiński, znany psychiatra, humanista i filozof sformułował koncepcję KZ syndromu, czyli syndromu poobozowego występującego u byłych więźniów obozu koncentracyjnego. Zakładała ona, że to doświadczenie, znacznie przekraczające codzienne przeciwności życiowe, miało patogenny wpływ na byłych więźniów. Później twórcy kategorii diagnostycznej Post Traumatic Stress Disorder określili warunki, jakie musi spełniać stres, żeby uznać go za traumatyczny. Nie sposób nie dostrzec drastycznej różnicy między przepaleniem się żarówki na sali wykładowej a pobytem w Auschwitz.
Dwie dekady temu psychopatologia rozszerzyła definicję traumy o kryterium czasu działania stresora, czyli czynnika powodującego stres. Zwróciła też uwagę na okres życia, w którym on działa. Za traumatyzujące uznano maltretowanie fizyczne i psychiczne, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie czyichś podstawowych potrzeb, zwłaszcza jeśli mają miejsce w dzieciństwie.

Umocnieni urazem 

Spór o nerwice wojenne powrócił niedawno w nowej formie. Badania psychologiczne i psychiatryczne przyniosły wyniki skłaniające do innego sformułowania pytania. Skoro nie u wszystkich ludzi, którzy przeżyli doświadczenie tak graniczne, jak pobyt w Auschwitz, można dostrzec trwałe następstwa traumy, to dlaczego tak się dzieje? Psycholodzy zaproponowali koncepcję rezyliencji (nazywanej po polsku odpornością lub sprężystością). Wyjaśnia ona, dlaczego można przeżyć traumę bez szwanku, a nawet wykorzystać ją dla własnego rozwoju. Warto zwrócić uwagę, że ta ostatnia idea jest sprzeczna z potocznym rozumieniem urazu, który na zawsze pozostaje w osobie go doświadczającej.
Odpowiedź próbowano znaleźć w wynikach badań przyrodniczych, które mają wyższy status w nauce. Porównano rozmiary hipokampa u weteranów wojny wietnamskiej i ich braci, monozygotycznych bliźniąt, którzy nie walczyli w Wietnamie. Sprawdzano w ten sposób hipotezę, że pod wpływem traumatycznego stresu zmniejsza się zakręt kory mózgowej nazywany hipokampem. Badanie wykazało, że – co prawda –
weterani cierpiący na PTSD, czyli zaburzenia po stresie traumatycznym, mają mniejsze rozmiary hipokampa niż ci, u których PTSD nie stwierdzano, to jednak mniejsze rozmiary tego zakrętu kory cechowały też ich braci bliźniaków, chociaż nie byli oni na wojnie. W ten sposób zakwestionowano słuszność twierdzenia, że trauma skutkuje skurczeniem się hipokampa. Natomiast rozmiar hipokampa okazał się cechą warunkującą podatność na następstwa traumy.
Co ważne, psychologia i neurobiologia są zgodne co do tego, iż ludzie różnią się odpowiedzią na stresujące doznania. Jest prawdopodobne, prawie pewne, że traumatyczność stresu nie jest prostą konsekwencją jego niecodzienności czy siły, a nawet czasu jego działania. Zależy natomiast od cech indywidualnych człowieka. Ludzie sprężyści stawiają czoła nawet ponadprzeciętnym stresom. Są też tacy, dla których również stres codzienności może być traumatyzujący. Takie osoby nazywa się podatnymi lub ranliwymi.

Obiekt radioaktywny, czyli z pokolenia na pokolenie

Zanim uzyskano wyniki z badań monozygotycznych bliźniaków amerykańskich, z których jeden walczył w Wietnamie, a drugi nie, poszukiwano odpowiedzi na pytanie o możliwość dziedziczenia następstw traumy. Ten problem nazywa się międzypokoleniowym przekazem traumy.
Poszukiwano dróg tego przekazu, odwołując się do dorobku nauki. Długo korzystano wyłącznie z wyników badań nad wpływem otoczenia, które doświadczyło traumy a teraz wychowuje następne pokolenie, bądź – alternatywnie – interesowano się drogami przenoszenia przez geny cech z pokolenia na pokolenie. Poszukiwano nawet, z pewnymi rezultatami, zmian, jakie wywołuje uraz w genomie traumatyzowanego eksperymentalnie zwierzęcia.
Problem kulturowego dziedziczenia traumy jest znacznie trudniejszy. Choć przekazywanie traumy wydaje się oczywiste, to zarazem jest niewidoczne. Przypomina to działanie obiektu radioaktywnego, który wywołuje radioaktywność innych przedmiotów, na które wpływa. Tej pojemnej metafory użyła izraelska psycholożka Yolanda Gimpel – pojemnej, bo obejmuje ona m.in. trudność mówienia innym o traumatycznym doświadczeniu. Mówienie przywołuje bowiem emocje cierpienia, a równocześnie generuje świadomość cierpienia słuchaczy. W metaforze radioaktywności mieści się też trwanie w pamięci doznanej traumy i potrzeba zachowania społecznej pamięci o niej. Ujmuje ona szczególną pozycję utraty, powodującej żałobę niemożliwą do przepracowania, a zarazem nadawanie doznanym traumom znaczącej pozycji w budowaniu tożsamości – tak indywidualnej, jak i zbiorowej.
 

Rezyliencja – inaczej prężność czy elastyczność, odnosi się do zespołu umiejętności, które pozwalają skutecznie radzić sobie z silnym stresem, jak poważna choroba czy przemoc. Dzięki nim, mimo cierpienia, osoba potrafi odbić się od dna po takim dramacie. Rezyliencja rozwija się w wyniku doświadczania w życiu różnych trudności, a ważną rolę w jej kształtowaniu odgrywa zdolność oderwania się od negatywnych doświadczeń i wzbudzania w sobie pozytywnych emocji.

 

KZ syndrom – syndrom występujący u byłych więźniów obozów koncentracyjnych, polegający na przewartościowaniu systemu wartości i zaburzającym wpływie wspomnień; jednym z jego przejawów było gromadzenie przez byłych więźniów jedzenia, chowanie kawałków chleba pod poduszką.

Prowadzono, także w Polsce, np. przez Krzysztofa Szwajcę, badania nad następstwami traumy doznanej przez rodziców u ich dzieci i wnuków. Dotyczyły one m.in. dzieci Ocalałych z Holokaustu. Zasadniczo nie potwierdzają one hipotez o dziedziczeniu PTSD. Wskazują natomiast na pewne wspólne kolejnym pokoleniom sposoby zmagania się z ciężarem wiedzy o traumatycznych przeżyciach rodziców.
Psychoanalitycy przez kilka powojennych dekad nie zauważali patogennego wpływu traumy Holokaustu. Zwrócili natom...