Pedagog szkolny i pedagog specjalny – dwóch specjalistów w jednej osobie

Według Ministerstwa Edukacji i Nauki utworzenie stanowiska pedagoga specjalnego miało na celu: „Poszerzenie obecnie istniejącego katalogu stanowisk po to, by zwiększyć dostępność do usług specjalistycznych oraz podnieść jakość wsparcia udzielanego dzieciom i młodzieży w procesie kształcenia, wychowania i opieki, co jest konieczne z punktu widzenia informacji płynących z badań dotyczących kondycji psychofizycznej dzieci i młodzieży. Pedagodzy specjalni będą pracować we współpracy z innymi specjalistami, w tym z pedagogami szkolnymi, a zadania realizowane przez nich uzupełniają zadania realizowane przez innych nauczycieli specjalistów w zakresie rozpoznawania specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów lub wychowanków oraz planowania dla nich wsparcia odpowiadającego ich potrzebom rozwojowym i edukacyjnym”¹.

Z tak sformułowanego uzasadnienia jasno wynika, że pedagog specjalny i pedagog szkolny to dwa odrębne stanowiska i absolutnie żaden z nich nie powinien zastąpić drugiego. Niestety, są szkoły, w których tak się właśnie stało. Wbrew zaleceniom resortu edukacji w jednych zredukowano etat pedagogowi szkolnemu – posiadającemu również kwalifikacje do bycia pedagogiem specjalnym – i dopełniono go godzinami przeznaczonymi właśnie dla tego drugiego. W innych, zamiast zatrudnić pedagoga specjalnego, przyznano jego godziny pedagogowi szkolnemu jako ponadwymiarowe, realizowane poza pełnym etatem. W tych placówkach w ten sposób nie tylko nie zwiększono dostępności do specjalistów, ale wręcz tę dostępność ograniczono. Nadal bowiem zamiast dwóch specjalistów jest tam wciąż jeden, z tym tylko, że teraz musi on sprostać zadaniom przynależnym dwóm odrębnym stanowiskom pracy. A to często odbywa się na zasadzie łapania w ciągu każdego dnia pracy „kilku srok za ogon”, co, jak wiadomo, nie sprzyja ani poziomowi świadczonych usług pomocowych, ani efektywności działań podejmowanych przez jedną osobę pełniącą dwie różne funkcje.

Autoanaliza i wprowadzenie koniecznych zmian 

Jeśli jesteś specjalistą szkolnym, który znalazł się w takiej właśnie sytuacji, to potraktuj ten rok szkolny jako czas adaptacji oraz eksperymentów, których celem jest odnalezienie się w nowej rzeczywistości zawodowej przez umiejętne wyjście z chaosu informacyjno-organizacyjno-kompetencyjnego. Koniec pierwszego semestru potraktuj zaś jako świetną okazję do jakże koniecznej refleksji:

• Jak do tej pory radziłem sobie z pełnieniem tych dwóch funkcji w szkole?
• Co najbardziej mnie zajmowało w roli pedagoga szkolnego i specjalnego?
• Dlaczego właśnie te czynności pochłaniały mój czas pracy?
• Jaka jest tego wartość?
• Co robiłam(-łem) dobrze, a co mi nie wychodziło?
• Jak wyglądało dokumentowanie pracy na tych dwóch stanowiskach?
• Co sprawiało mi w tym trudność?
• Co mogę zrobić, żeby to poprawić i usprawnić swoją pracę?

Wnioski płynące z takiej autoanalizy dadzą podstawę wprowadzenia koniecznych zmian w wykonywaniu przez Ciebie zadań, które – wbrew obiegowej opinii – na każdym z tych stanowisk jednak się różnią. Zmiany wprowadź w trybie natychmiastowym, stosując tzw. ostre cięcia, oczywiście w uzgodnieniu z dyrektorem placówki. Na początek przyjrzyj się, czy nie musisz ich zastosować w odniesieniu do trzech poniższych elementów.

Wskazówka pierwsza: tygodniowy harmonogram pracy. To zwykłe rozplanowanie dni i godzin pracy zgodnie z obowiązkowym dla ciebie wymiarem pensum. Czy na drzwiach Twojego gabinetu wisi taka informacja?
 

Jeśli tak, to miej świadomość, że tak rozpisany grafik wcale nie umożliwia uczniom, rodzicom i nauczycielom łatwego kontaktu z Tobą – szkolnym specjalistą. Na dodatek pełniącym podwójną funkcję, a co za tym idzie – realizującym odmienne zadania skierowane do każdej z tych grup. Jako pedagog szkolny w pierwszej kolejności masz być dostępny dla uczniów i ich rodziców, udzielać im wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Jako pedagog specjalny masz przede wszystkim współpracować z nauczycielami i pozostałymi specjalistami szkolnymi we wszystkich sprawach związanych z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych, głównie w odniesieniu do uczniów realizujących kształcenie specjalne, jak również wspierać ich rodziców. 

Podziel więc godziny swojej pracy tak, by było jasne dla wszystkich, kiedy wykonujesz zadania przynależne pedagogowi szkolnemu, a kiedy mogą się do ciebie zgłosić jako do pedagoga specjalnego. To również ułatwi Ci organizację czasu przeznaczonego w danym dniu na realne zaplanowanie i efektywne wykonywanie poszczególnych oddziaływań. Jeśli w ramach pensum pedagoga szkolnego realizujesz z uczniami stałe zajęcia będące formą udzielanej im pomocy psychologiczno-pedagogicznej, a w ramach godzin pedagoga specjalnego prowadzisz zajęcia rewalidacyjne, socjoterapeutyczne lub resocjalizacyjne z uczniami, dla których organizowane jest kształcenie specjalne – to w harmonogramie warto je także zaznaczyć. Chociażby po to, by potencjalni Twoi „interesanci” nie tracili czasu, wystając pod drzwiami gabinetu, bądź nieświadomie nie zakłócali przebiegu zajęć prowadzonych przez Ciebie.
 

Wskazówka druga: roczny plan pracy. To dokument opracowany przez Ciebie na początku roku szkolnego, w którym znajdują się sprecyzowane zadania wynikające z funkcji, jaką pełnisz w szkole, a do tego odrębnie określone w:

• Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (tekst jednolity: Dz.U. z 2020 r., poz. 1280 z późn. zm.; Dz.U. z 2022 r., poz. 1594) – § 24 i § 24a,
• Rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 22 lipca 2022 r. w sprawie wykazu zajęć prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz przez nauczycieli poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz nauczycieli: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych i doradców zawodowych (Dz.U. z 2022 r., poz. 1610) – § 3 ust. 2.

Jeśli więc na rok szkolny 2022/2023 masz jeden plan pracy, w którym ujęte są razem zadania pedagoga szkolnego i pedagoga specjalnego, to musisz je wyodrębnić. Wyraźnie zaznaczyć, które z nich realizujesz, pełniąc każdą z tych funkcji. Nie sugeruj się obiegową opinią, że obaj ci pedagodzy mają robić to samo. Jeszcze raz dokładnie wczytaj się w zapisy w przywołanych aktach prawnych, a przekonasz się, jak ich zadania są różne na każdym z tych stanowisk. Przede wszystkim zwróć uwagę na użyte tam określenia, np.: „prowadzenie badań i czynności diagnostycznych” a „współpraca w prowadzeniu badań i czynności diagnostycznych”. One niosą ze sobą zupełnie inne treści zadaniowe. Pedagog szkolny głównie „diagnozuje, podejmuje, inicjuje, udziela, prowadzi”, a wszystkie zadania, do których zobligowany jest pedagog specjalny, realizowane są w ramach „współpracy z nauczycielami, innymi specjalistami, rodzicami oraz uczniami”.

Wskazówka trzecia: dokumentowanie swojej pracy. Działania, które podejmujesz jako pedagog szkolny i jako pedagog specjalny, muszą być dokumentowane w dzienniku Twoich zajęć i czynności. Osobno prowadzonym dla każdego z tych stanowisk. Jeśli więc dokonujesz stosownych wpisów tylko w jednym dzienniku, to wiedz, że jest to niezgodne z prawem oświatowym. Wymóg ten dotyczy również dokumentowania zajęć, które prowadzisz z uczniami – jako pedagog szkolny w ramach udzielanej im pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz zajęć rewalidacyjnych, socjoterapeutycznych czy resocjalizacyjnych realizowanych przez Ciebie jako pedagoga specjalnego. Przepisy w sprawie sposobu dokumentowania przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji nakazują, aby dziennik zajęć prowadził nie tylko pedagog szkolny, lecz również inny specjalista. Właśnie takim „innym” specjalistą jest pedagog specjalny. Zatem musisz dokumentować przebieg swojej pracy zarówno w dzienniku zajęć pedagoga szkolnego, jak i w dzienniku zajęć pedagoga specjalnego oraz w dziennikach zajęć innych – indywidualnych lub grupowych, odpowiednio do zakresu realizowanych przez Ciebie zadań. Pamiętaj, że dokonywane przez Ciebie wpisy mają odnosić się w pierwszej kolejności do podstawowych zadań, jakie wykonujesz w ramach przydzielonego Ci tygodniowego pensum.

Nie wolno także zapominać, że Twoja szkoła ma obowiązek dokumentowania w indywidualnej teczce ucznia przebiegu zarówno organizacji kształcenia specjalnego, jak i udzielania danemu uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wraz z pełną dokumentacją badań i czynności uzupełniających prowadzonych przez poszczególnych nauczycieli i specjalistów, a więc i Ciebie.

Zmian ciąg dalszy

Praca pedagoga, który decyduje się na pełnienie w szkole dwóch tak odrębnych funkcji, nie jest łatwa. Poza legitymowaniem się kwalifikacjami zawodowymi wymaga także posiadania umiejętności sprawnego i otwartego komunikowania się z innymi, nawiązywania i kreowania współpracy, odporności na stres, dobrej organizacji pracy oraz samodyscypliny. W przeciwnym razie istnieje ryzyko, że sprostanie tak wielu zadaniom przerośnie Cię, doprowadzając do nadmiernego obciążenia pracą, narastającego zmęczenia oraz negatywnych emocji. Warto więc co jakiś czas przyjrzeć się wykonywanej przez siebie pracy z odpowiedniej perspektywy. I tam, gdzie jest to konieczne, dokonać kolejnych ostrych cięć, na poziomie zarówno mentalnym, jak i organizacyjnym, kompetencyjnym czy interpersonalnym. To jedyna droga, żebyś jako specjalista szkolny nie pogubił się w tym, jakie masz naprawdę obowiązki i za co jesteś odpowiedzialny, świadcząc społeczności szkolnej usługi wynikające z podwójnie pełnionej funkcji. To Ty decydujesz, czy i w jakich obszarach swojej dotychczasowej pracy zechcesz dokonać kolejnych zmian. Pamiętaj, że jako pedagog – i szkolny, i specjalny – musisz przestrzegać prawa oświatowego, ale także być świadomy siebie i swoich kompetencji, tego, co wiesz i potrafisz, lecz również swoich braków. Wtedy będziesz naprawdę akceptował własne ograniczenia, stawiał sobie realistyczne cele i nie brał na siebie niepotrzebnych dodatkowych obowiązków, które nie mają nic wspólnego z podnoszeniem jakości wsparcia i pomocy udzielanej przez Ciebie. Pamiętaj też o tym, by nie zostawać samemu z problemami zawodowymi. Rozejrzyj się za grupowymi superwizjami czy grupami wsparcia dla pedagogów szkolnych i pedagogów specjalnych w swojej okolicy. Przynależność do takiej grupy stanowi obecnie o prestiżu specjalisty szkolnego, a nie o jego słabości. Na tym polega tworzenie i rozwijanie własnego profesjonalnego warsztatu pracy.