Nauka przez doświadczanie

Edukacja przez doświadczenie – klucz do skutecznego przyswajania wiedzy

Zakłada się, że ludzie dużo aktywniej przyswajają wiedzę w sytuacji, kiedy samodzielnie mogą coś zrobić, obserwując efekty swoich działań. Warto mieć świadomość, że uczenie się przez doświadczenie ma swoje zastosowanie w takich obszarach, jak:

• sprawne i umiejętne rozwiązywanie pojawiających się problemów;
• podejmowanie działań w obszarze projektowym;
• prowadzenie treningu zawodowego;
• systematyczne powtarzanie tego wszystkiego, co udało się wcześniej opanować i nauczyć;
• budowanie zespołu i organizowanie pracy zespołowej;
• prowadzenie rozwoju zarówno osobistego, jak również zawodowego;
• organizowanie wypoczynku;
• organizowanie edukacji nieformalnej;
• wprowadzanie zmian społecznych;
• planowanie edukacji przez przygodę.

Edukacja przez doświadczenie ma miejsce w sytuacji, kiedy dana jednostka wykonuje jakieś zadanie, które wywołuje u niej refleksję. Następnie dochodzi do przeprowadzenia krytycznego podsumowania, wyciągnięcia wniosków i wcielenia w życie wyniku przeprowadzonych działań. Dzięki temu dochodzi do zrozumienia świata oraz zachowania własnego i innych ludzi. 

Najważniejsze w tym obszarze staje się to, aby zawsze doprowadzać podejmowane przez siebie działanie do końca. Daje to wówczas możliwość przyjrzenia się z oddali wszystkim zdarzeniom, mającym miejsce w trakcie dochodzenia do konkretnych wniosków. Należy w trakcie sprawdzić, czy wydarzyło się coś, co mogło zaskoczyć osoby biorące udział w aktywnym zdobywaniu wiedzy poprzez działanie. 
Nauczyciel dający uczniom możliwość uczenia się przez doświadczenie powinien wykorzystać różnorodne metody i formy pracy sprzyjające refleksji i wyciąganiu odpowiednich wniosków. Do tego celu można wykorzystać takie działania jak:

• wykonywanie odpowiednich rysunków oraz opowiadanie o tym, co udało się narysować;
• prowadzenie rozmów/wymiany zdań w małych grupach – najpierw 3–4-osobowych, potem 6–8-osobowych, a na końcu na forum klasy, żeby podzielić się zebranymi spostrzeżeniami i doświadczeniami;
• oglądanie zdjęć lub czytanie notatek ze swoich doświadczeń oraz opisywanie poszczególnych etapów ich prowadzenia;
• zadawanie pytań uczniom przez osobę prowadzącą zajęcia;
• tworzenie pamiętników, bloga itp.;
• zbieranie pamiątek i prowadzenie dokumentacji z prowadzonych doświadczeń;
• pisanie listów od siebie do samego siebie;
• odgrywanie scenek, zabawy pantomimiczne;
• stwarzanie wyjątkowej atmosfery poprzez zapewnianie ciszy w grupie, ciemności, możliwości, żeby pobyć w samotności.

Jakie aktywności dają uczniom możliwość doświadczania? 

W zasadzie każda, która jest prawidłowo prowadzona. Może to być udział w grach zespołowych, ćwiczeniach, rozwiązywanie niestandardowych zadań. Można wykorzystać tutaj również takie metody, jak odgrywanie ról, prowadzenie dyskusji, oglądanie filmu, a nawet wypełnianie kwestionariusza. Zadaniem nauczyciela staje się w tym obszarze zaciekawienie uczniów i wytłumaczenie im bardzo dokładnie, co mają robić. Jak można prowadzić zajęcia?

• Budowanie doświadczenia – nauczyciel zaprasza uczniów na środek sali i prosi o to, aby przez pięć minut opowiadali o sobie. Mogą dzięki temu doświadczyć różnorodnych emocji związanych z tym, jak to jest występować publicznie. Wystąpienia można nagrywać i wracać do nich systematycznie.
• Szukanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego robi się takie ćwiczenie – nauczyciel powinien zadać to pytanie na forum i posłuchać, co uczniowie mają do powiedzenia na ten temat. W ten sposób szuka się uzasadnienia do zastosowania wiedzy teoretycznej w praktyce. Wszystkie pomysły powinny zostać skrupulatnie zapisane na tablicy.
• Refleksja – na koniec nauczyciel powinien odtworzyć z kamery nagrania. Uczniowie i prowadzący wyciągają wnioski dotyczącego tego, co w trakcie wystąpień było pozytywne, a nad czym należy dalej pracować. 
• Teoria – na koniec warto przedstawić teoretyczne założenia związane z wystąpieniami publicznymi, z czym one się wiążą, jakie jest ich zastosowanie oraz jakie konkretnie zasady powinny być wykorzystywane w trakcie ich prowadzenia.

Zadaniem prowadzącego zajęcia staje się zastosowanie różnorodnych zasad, które pomogą w nauczaniu dzieci:

• należy zwracać uwagę na wcześniejsze doświadczenia dzieci;
• koniecznie trzeba przeprowadzić rozmowę na temat tego, jakie są cele i oczekiwania uczestników zajęć. Można również wyznaczyć wspólne i indywidualne cele dla każdego z nich;
• warto za każdym razem stwarzać możliwość do refleksji, zastanowienia się nad tym, jakie doświadczenie daje bycie „w działaniu”.

Widać więc, że działanie jest niezwykle ważne w procesie uczenia się i zdobywania wiedzy. Sprawia ono, że uczniowie czują się autentycznie zaangażowani w naukę i czerpią satysfakcję z proponowanych ćwiczeń i aktywności. Pomaga im to również w zrozumieniu sensu swoich działań. Żeby jednak było to możliwe, nauczyciel musi podejmować różnorodne decyzje o nowych zabawach i aktywnościach. Jednym z rozwiązań staje się w związku z tym organizowanie zajęć z wykorzystaniem eksperymentów i doświadczeń. 

Głównym celem tak prowadzonych zajęć jest:

• ciągłe rozwijanie i pobudzanie pasji wszystkich uczestników zajęć;
• upowszechnianie wiedzy przyrodniczej, matematycznej i umiejętności społecznych;
• kształtowanie w uczniach umiejętności pracy indywidualnej;
• wyrabianie w uczniach umiejętności pracy zespołowej;
• doskonalenie umiejętności czytania ze zrozumieniem instrukcji i procedur badawczych;
• przygotowywanie uczniów do tego, aby samodzielnie zdobywali wiedzę i poszukiwali interesujących ich informacji;
• zwiększanie motywacji uczniów do nauki przyrody i innych dziedzin ścisłych poprzez pokazywanie im, jak można to wykorzystać w codziennym życiu;
• wspieranie poczucia własnej wartości i kompetencji uczniów;
• dbanie o wszechstronny rozwój uczniów. 

Każde organizowane zajęcia powinny być budowane w taki sposób, żeby angażować uczniów w sposób praktyczny. Zazwyczaj odbywa się to w określonych fazach. Na samym początku nauczyciel powinien postawić prawidłowe pytania problemowe, jednocześnie zachęcając uczniów do samodzielnego zadawania pytań. Następnie należy przeprowadzić działania, mające na celu przewidywanie wyników prowadzonych doświadczeń. Kolejnym etapem staje się planowanie procesu eksperymentalnego zarówno przez uczniów, jak również nauczycieli. Po tym wszystkim można przejść do realnego eksperymentu. Na samym końcu uczestnicy zajęć biorą udział we wspólnym ustaleniu efektów i wyników doświadczenia oraz porównują je z ustaloną wcześniej hipotezą. 
 

Przykłady zajęć z wykorzystaniem eksperymentów

Na zajęciach można przeprowadzić eksperymenty dotyczące w zasadzie każdego obszaru życia i funkcjonowania człowieka. Każde zjawisko przyrodnicze, rozwój fauny i flory czy kwestie astronomiczne mogą stać się niezwykle ciekawym obszarem badawczym. Przykładowymi doświadczeniami w młodszym wieku szkolnym mogą w związku z tym być:

1. Zabawy z botaniką – zadaniem uczniów staje się samodzielne zbudowanie ogródka z wykorzystaniem kartonu. Następnie mają oni za zadanie wypełnić je ziemią i zasadzić określone rośliny. Daje to możliwość zapoznania się z wyglądem różnorodnych nasion i sposobami opiekowania się nimi, żeby wydały plony. Dziecko uczy się, czego rośliny potrzebują do życia. Oczywiście, ciekawym rozwiązaniem staje się również sadzenie kwiatów i tworzenie wspólnego kącika przyrodniczego. W każdym tygodniu inna osoba może być odpowiedzialna za opiekę nad roślinami. Dzieci zdobywają nie tylko interesującą wiedzę, ale również wiele ważnych kompetencji społecznych.
    
2. Zabawa w paleontologa – w tym przypadku nauczyciel umieszcza w gipsowych odlewach dowolne skarby, np. gałązki, kamyki, pompony. Zadaniem dzieci jest ich rozłupywanie po to, żeby odnaleźć ukryte we wnętrzu skarby, bez uszkodzenia odlewów. Takie działania przyczyniają się do wzbudzenia w uczniach zainteresowania archeologią czy paleontologią. Można rozwinąć je poprzez przekazywanie informacji o różnych gatunkach roślin czy zwierząt, żyjących w przeszłości, ich przyzwyczajeniach i potrzebach. 
    
3. Samodzielne tworzenie tangramu i zabawa nim – sam tangram jest znaną układanką, która składa się z siedmiu figur, powstałych z rozcięcia kwadratu. W jej skład wchodzi jeden kwadrat i jeden równoległobok oraz trójkąty: dwa duże, jeden średni i dwa małe. To ćwiczenie można podzielić na kilka etapów:

I etap: robienie tangramu. Potrzebne do tego są tektura (może być kolorowa), ołówek, linijka, ale przydają się również ekierka oraz nożyczki. Instrukcja robienia tangramu jest następująca: 

• Na początku należy narysować kwadrat o długości boku 8 cm, którego wierzchołki otrzymają oznaczenia:ABCD. 
• Następnie trzeba narysować przekątną AC. 
• Kolejnym etapem staje się wyznaczenie środka odcinka AC, czyli punktu E. 
• Trzeba połączyć wierzchołek D z punktem E.
• W dalszej kolejności konieczne staje się połączenie środka boku BC ze środkiem połowy przekątnej kwadratu EC.
• Dalej należy narysować odcinek łączący środek odcinka FG ze środkiem przekątnej kwadratu AC.
• Na końcu trzeba połączyć środek odcinka FG ze środkiem połowy przekątnej kwadratu AE.

Tak powstały rysunek uczniowie rozcinają i otrzymują poszczególne figury tangramu. 

II etap: część badawcza. Można poprosić uczniów, aby nazwali wszystkie elementy tangramu oraz znaleźli jak najwięcej zależności między figurami geometrycznymi. Zadaniem dzieci może być również zbadanie, jaką częścią całości są jej poszczególne figury. Jeśli tworzy się coś takiego z uczniami starszymi, warto również zachęcić ich do policzenia obwodów i pól powierzchni poszczególnych elementów. 

III etap: zabawa z figurami. Na tym etapie uczniowie mogą samodzielnie tworzyć różne konstrukcje z wykorzystaniem poszczególnych elementów tangramu. Można zaproponować im na początku kilka gotowych wzorów, a w następnej kolejności dać informację, że mogą popracować w grupach nad nowymi konstrukcjami. 

4. Zapachowa kula do kąpieli – do wykonania kuli potrzebne są takie składniki jak: soda oczyszczona, kwasek cytrynowy, oliwa, mąka ziemniaczana oraz cukier z wanilią. Wszystkie składniki należy wymieszać z zachowaniem odpowiednich proporcji. Po umieszczeniu w foremkach należy odczekać kilka minut i cieszyć się z nowych doświadczeń w trakcie kąpieli. Podczas przygotowywania doświadczenia warto zadać uczniom różnorodne pytania, np. jak można odmierzyć odpowiednie wartości poszczególnych składników? Ile może kosztować przygotowanie jednej kuli do kąpieli, a ile w przypadku kul dla całej rodziny? Zadaniem domowym może stać się znalezienie innych przepisów na naturalne kosmetyki i przedstawienie ich na forum. Można również wybrać wspólnie najciekawszy pomysł i spróbować wdrożyć go na kolejnych zajęciach.

Oczywiście warto również pracować w podobny sposób na zajęciach ze starszymi uczniami. Dobrze jest pokazywać im poprzez eksperymenty rzeczy, które są dla nich najbardziej abstrakcyjne. 

Dobry przykład stanowi wyjaśnienie prawdopodobieństwa. Do tego celu idealnie nadają się kości. Można poprosić uczniów, aby wykonali 100 rzutów jedną kostką i notowali, ile razy wypadła określona liczba oczek. Zanim to jednak nastąpi, warto ustalić sobie sposób zapisu wyników. Na ich podstawie można bowiem sformułować wnioski. Pytanie, które należy sobie postawić w dalszej kolejności: czy w kolejnych 100 rzutach wyniki mogą ulec zmianie? Warto więc zastanowić się nad tym, jakie będzie prawdopodobieństwo trafienia określonej liczby oczek, przy założeniu, że rzuca się jedną kostką. W dalszej kolejności należy wprowadzić drugą kostkę i powtórzyć doświadczenie. Tym razem w tabeli powinny znaleźć się zapisy dotyczące tego, ile oczek jest na pierwszej kostce, ile na drugiej oraz jaka była ich suma. Po wykonaniu 100 rzutów, należy poszukać odpowiedzi na pytania:

• Jaka może być liczba oczek na każdej kostce?
• Ile jest wszystkich możliwości?
• Jaka jest najmniejsza wartość sumy oczek, a jaka największa?
• Czy łatwiej jest wyrzucić na kostkach sumę oczek równą 2 czy 12, i dlaczego?

Są to tylko przykładowe pytania, jednak ich liczbę można znacznie zwiększyć. Interesujące staje się to, jakie wnioski wyciągną uczniowie. Na tej podstawie można potem zbudować odpowiednie wzory i nadać im podstawy teoretyczne. 

W trakcie prowadzonych zajęć można wykorzystać różnorodne metody i formy pracy. Do najbardziej powszechnych należy zaliczyć:

• pokaz, czyli zademonstrowanie przebiegu eksperymentu uczniom;
• eksperyment kierowany, w trakcie którego uczniowie będą wykonywali poszczególne czynności pod kierunkiem nauczyciela i zgodnie z podawaną przez niego instrukcją słowną;
• eksperyment samodzielny – uczniowie, na podstawie zbudowanych wcześniej doświadczeń, powinni samodzielnie wykonać zadanie.

Jednocześnie warto w trakcie działań wykorzystywać burzę mózgów, pogadankę, dyskusję czy kulę śniegową. Można również poprosić uczniów, by po każdym doświadczeniu zrobili notatki lub systematycznie prowadzili dziennik/zeszyt eksperymentów. Ułatwi to proces systematyzowania wiedzy i porządkowania zdobytych wiadomości. Pozwoli również na kształtowanie umiejętności tworzenia notatek i instrukcji. 

Podsumowanie

Jak widać, uczniowie mogą bardzo wiele zyskać dzięki uczeniu się przez doświadczenie i przeprowadzaniu eksperymentów. Zajęcia, które odbywają się w ten sposób, pozwalają na zdobycie szerokiej, wszechstronnej wiedzy na temat zjawisk, które otaczają uczniów. Z jednej strony nauczyciel musi być otwarty na nowe działania i kreatywnie podchodzić do swoich obowiązków, z drugiej strony są uczniowie, którzy powinni opanować cztery umiejętności, aby uzyskać najwięcej istotnych informacji:

• konieczne staje się to, żeby aktywnie uczestniczyli w doświadczeniu, które jest im prezentowane;
• muszą umieć przemyśleć całe działanie, proces, który zaistniał;
• powinni posiadać zdolność do analitycznego myślenia, aby móc wyciągnąć z tego określone wnioski;
• ważne jest, aby potrafili podejmować decyzje oraz rozwiązywać pojawiające się na ich drodze problemy.

Tylko dzięki temu możliwe staje się uzyskanie zadowalających wszystkich efektów i danie uczniom możliwości odczuwania sukcesu i satysfakcji z dobrze wykonanego zadania. Jednocześnie wykorzystanie na zajęciach eksperymentów przyczyni się do zwiększenia atrakcyjności zajęć i pozwoli czerpać z nich satysfakcję.