Bez emocji – kim są osoby z syndromem aleksytymii?

Kompetencje emocjonalne w kontekście rozwoju dzieci – koncepcja Carolyn Saarni

Liczne obserwacje i analizy badań dowodzą, że u współczesnych uczniów często występują różnego rodzaju zaburzenia w obrębie emocji. W związku z tym warto poznać pewne cechy i zachowania typowe dla prawidłowo rozwijającej się jednostki, które zostały omówione na przykładzie koncepcji Carolyn Saarni. Zdaniem autorki kompetencja emocjonalna to skuteczność w przeprowadzaniu wywołujących emocje transakcji społecznych, gdzie skuteczność oznacza zdolności i umiejętności jednostki pozwalające jej osiągać wybrany cel. Kompetencja emocjonalna jest umiejętnością człowieka pozwalającą na regulowanie swoich emocjonalnych doświadczeń i prawidłową wymianę interpersonalną. Saarni wyróżnia następujące komponenty: 

• Umiejętność kompetencji emocjonalnej: świadomość własnych stanów emocjonalnych, od bardzo prostych (jedna emocja lub stan) po złożone emocje o różnych znakach i natężeniu. Chodzi tu także o świadomą akceptację tego, że przebieg uczucia może mieć swoją dynamikę i elementy niedostępne świadomości.
• Umiejętność różnicowania emocji przeżywanych przez innych na podstawie sytuacyjnych wskaźników i ekspresji mimicznej, której znaczenie częściowo opiera się na przekazach kulturowych. 
• Zdolność do używania określeń werbalnych do opisu emocji wspólnych kulturowo czy dostępnych w danej subkulturze: wyrażanie naszych doświadczeń emocjonalnych pozwala zakomunikować innym, co czujemy, oraz umożliwia nam dotarcie do naszych emocji. Chodzi tu również o ekspresję mimiczną i pantomimiczną. 
• Umiejętność empatycznego angażowania się w emocjonalne doświadczenia innych, co jest najważniejszym elementem wspomagającym tworzenie więzi międzyludzkich i podtrzymującym zachowania prospołeczne. Istnieją dwa podzakresy empatii: pierwszy (wcześniejszy rozwojowo) to tendencja do empatycznej reakcji na zdarzenie, w którym uczestniczy dziecko; drugi natomiast to emocjonalne współodczuwanie, do czego niezbędna jest wiedza o wewnętrznych stanach drugiego człowieka. 
• Zdolność rozumienia braku zgodności między wewnętrznym stanem emocjonalnym a zewnętrzną ekspresją. Ta umiejętność jest ważna, aby wiedzieć, kiedy wyrażać własne uczucia szczerze, a kiedy je modyfikować lub stłumić chęć ich wyrażenia. Skrywanie emocji staje się czasami jedną z wielu strategii ich kontrolowania.
• Świadomość kulturowych reguł i norm emocjonalnych. Ten element kompetencji wymaga posiadania wiedzy na temat tego, gdzie, z kim i jak wyrażać swoje emocje w zachowaniu. 
• Umiejętność uwzględniania informacji o partnerze interakcji w celu zrozumienia przeżywanych przez niego emocji, co powoduje społeczną efektywność przy przewidywaniu emocjonalnych reakcji innych osób.
• Zdolność rozumienia, że zachowanie wyrażające emocje oddziałuje na inne, i uwzględnianie tego w strategiach autoprezentacji. Wiąże się to ze świadomością wykorzystywania strategii autoprezentacyjnych zarówno przez podmiot, jak i partnera interakcji. 
• Umiejętność adaptacyjnego radzenia sobie z awersyjnymi czy przykrymi emocjami – chodzi tu np. o kontrolę i regulację emocji negatywnych. 
• Wiedza na temat tego, że natura relacji interpersonalnych jest wyznaczana przez stopień emocjonalnej bezpośredniości, autentyczności czy symetrii istniejącej między uczestnikami interakcji. 
• Poczucie emocjonalnej skuteczności (samowystarczalności): jednostka czuje swoje emocjonalne doświadczenia niezależnie od tego, jakie one są (niespotykane czy konwencjonalne), potrafi dobrze regulować własne emocje. Spostrzega swoje działania jako skuteczne, czyli umożliwiające realizację zamierzonego celu; potrafi umiejętnie wpływać na własne emocje. Jest to poczucie emocjonalnego sprawstwa, co oznacza, że człowiek akceptuje swoje emocjonalne doświadczenia, zarówno wyjątkowe, ekscentryczne, jak i konwencjonalne kulturowo¹.

Niestety, nie każdy potrafi okazywać i werbalizować swoje uczucia, większość z nas ma z tym problem i potrzebuje zbudować bezpieczne otoczenie, zanim zacznie opowiadać o swoich stanach emocjonalnych. Nie oznacza to, że u tych osób występują zaburzenia, najczęściej wynika to z braku odpowiedniej edukacji w tym zakresie i postrzegania (głównie przez rodziców czy nauczycieli) tego obszaru rozwoju jako mniej ważnego. Powodem mogą być również skrępowanie, zawstydzenie, wynikające z niechęci mówienia o sobie. Możemy także spotkać osoby, dla których sfera emocji pozostaje tajemnicą, nieodgadnioną zagadką, czymś, czego – mimo starań – nie potrafią zrozumieć. 

Czym jest aleksytymia?

Zgodnie z definicją Petera E. Sifneosa aleksytymia to deficyty, które obejmują niezdolność do identyfikacji uczuć oraz wykorzystania języka do opisu uczuć, jak również brak umiejętności odczuwania różnicy między emocjami i ich odczuciami cielesnymi, ubóstwo w obszarze marzeń i fantazji oraz tendencję do pełnych szczegółów opisów dotyczących danego epizodu wywołującego emocje. 

Warto podkreślić, że aleksytymia to zaburzenie, a nie choroba psychiczna, może współwystępować m.in. z psychopatią, borderline, uzależnieniem od alkoholu, depresją lub zaburzeniami odżywiania.

Jaki jest aleksytymik?

Oto charakterystyczne cechy osoby z tym zaburzeniem: 

• Jest emocjonalnym analfabetą, ponieważ nie potrafi nazywać własnych stanów emocjonalnych niezależnie od ich zabarwienia (zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych).
• Nie rozumie objawów będących przejawem emocji.
• Za swoje negatywne reakcje obwinia innych.
• Nie fantazjuje, nie ma marzeń, nie jest kreatywna.
• Unika nieznanych sytuacji.
• Nie ma zbyt wielu zainteresowań.
• Jest sfrustrowana z powodu zaburzenia, co powoduje, że dominują u niej negatywne emocje.
• Jest pozbawiona umiejętności abstrakcyjnego myślenia, preferuje konkretne, znane, pozornie bezpieczne rozwiązania.
• Twardo stąpa po ziemi, swoją wiedzę opiera na faktach.
• Nie ma umiejętności radzenia sobie ze stresem.
• Przez innych postrzegana jako osoba spokojna i opanowana, potrafiąca w doskonały sposób kontrolować lub maskować swoje emocje lub też jako osoba chłodna, wyrachowana, pozbawiona empatii.
• Najczęściej jest dzieckiem nadopiekuńczych lub zaniedbujących, odtrącających rodziców.
• Ma uczucia, ale nie potrafi ich nazwać.
• Mówiąc o sobie, często używa formy trzecioosobowej.
• Nierzadko popada w nałogi.
• Nie dostrzega problemów w sobie.
• Nie widzi potrzeby udziału w terapii.
• Nie jest skłonna do autorefleksji.
• Jest odrzucana i nierozumiana przez bliskich. 
• Charakteryzuje ją sztywne myślenie.
• Nawiązuje chaotyczne kontakty interpersonalne.
• Ma ubogie słownictwo „emocjonalne”.
• Nie potrafi komunikować własnych uczuć ani rozpoznawać uczuć innych osób.
• Nie potrafi odróżnić pobudzenia fizjologicznego od tego wywołanego jakąś sytuacją, przeżyciem, np. Adamowi koledzy ukradli zeszyt, chłopak jest zdenerwowany, ale aleksytymik zauważa jedynie szybsze bicie serca i trzęsące się dłonie, co postrzega jako objaw nadchodzącej rzekomej choroby.

Płeć a występowanie zaburzenia

Analizując literaturę na ten temat, można zauważyć, że aleksytymia częściej dotyka mężczyzn. Badacze przedmiotu sytuację tę tłumaczą faktem, że mężczyźni działają zadaniowo (bez emocji lub z ich ograniczoną liczbą), kobiety natomiast w dużym stopniu koncentrują się na emocjonalnej stronie życia i funkcjonowania. 

Przyczyny

Podłoże aleksytymii jest rozpatrywane jako zjawisko wieloznaczne. Psychoanalitycy twierdzą, że powstaje ona we wczesnym dzieciństwie w wyniku niezaspokajania potrzeb emocjonalnych dziecka przez matkę. Przyczyną może być również nadmierna opiekuńczość matki polegająca na ciągłym chronieniu potomka przed doznawaniem negatywnych emocji, co w konsekwencji prowadzi do nieumiejętności regulowania emocji przez dziecko. Źródłem aleksytymii mogą stać się też traumatyczne przeżycia. W ujęciu koncepcji biologicznych następuje uszkodzenie płata czołowego mózgu. Istnieje również koncepcja społeczna upatrująca przyczyn aleksytymii w mentalności ludzi, którzy wyznają zasadę, że nie należy okazywać uczuć i emocji, zarówno przykrych, jak i pozytywnych. Dotyczy to głównie chłopców. Wypracowanie takich zachowań sprzyja tłumieniu emocji i doprowadza do aleksytymii. 

Mózg funkcjonuje inaczej 

Życie osoby z aleksytymią jest trudne, a cechy syndromu negatywnie wpływają na psychiczne funkcjonowanie. Zjawisko to zaprezentowano w tabeli na stronie obok².

Aleksytymik uczniem

Jakie działania należy podjąć wobec ucznia z syndromem aleksytymii?

Po pierwsze: diagnoza
Jeśli zauważysz szereg cech mogących wskazywać na występowanie zaburzenia, porozmawiaj z rodzicami – to może być aleksytymia. Zazwyczaj w przypadku takich dysfunkcji do przeprowadzenia pełnej diagnozy niezbędne jest badanie psychologiczne, psychiatryczne i neurologiczne. 

Po drugie: współpraca z rodzicami
Rozmawiaj systematycznie z rodzicami i ustalcie wspólny plan działania, tak aby otoczyć dziecko wsparciem w środowisku zarówno szkolnym, jak i domowym. 

Po trzecie: współpraca z terapeutą
Zapewne uczeń będzie uczęszczał na terapię, która docelowo umożliwi mu w miarę prawidłowe funkcjonowanie. Warto jednak pamiętać, że w tym przypadku terapia jest praco- i czasochłonna z uwagi na fakt, że całe życie opiera się na emocjach, do nich również odwołują się zasady terapii behawioralnej. Znacznym utrudnieniem dla terapii jest też fakt, że jednostka najczęściej nie zauważa problemu. Niemniej jednak szkoła za zgodą rodziców powinna współpracować z terapeutą i wdrażać elementy terapii do szkolnego życia ucznia. 

Po czwarte: pomoc psychologiczno-pedagogiczna
Uczeń z aleksytymią to uczeń z zaburzeniami zachowania i emocji, wobec tego należy otoczyć go odpowiednim wsparciem (np. zajęcia rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne) zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2017 r., poz. 1591 z późn. zm.). 

Bibliografia:

• Maruszewski T., Ścigała E., Emocje – aleksytymia – poznanie, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998.
• Strelau J., Doliński B., Psychologia. Podręcznik akademicki, tom I, GWP, Gdańsk 2008.