Czym martwi się nastolatek?

Etapy dorastania

Okres adolescencji (dojrzewania) jest najburzliwszym etapem w życiu człowieka. Wzrastanie ku dojrzałości niesie ze sobą ogromne zmiany zarówno w organizmie, jak i psychice ludzkiej. Młody człowiek kończy dzieciństwo i staje się dorosłym, przeobraża się praktycznie pod każdym względem. Zachodzące zmiany dotyczą wszystkich aspektów życia i funkcjonowania w społeczeństwie. Oprócz wspomnianych transformacji fizycznych i psychicznych równie ważne są zmiany zachodzące w relacjach z innymi oraz we własnym poczuciu odrębności i indywidualności. 

Wczesna faza dorastania

Przypada na wiek od 11. do 14. lat. Jest to czas szczególny, obejmuje bowiem najwięcej zmian fizycznych, które niosą ze sobą liczne rozterki. Młody człowiek doświadcza wyjścia z bezpiecznej strefy komfortu, jaką dawało dzieciństwo, i rozpoczyna wielką podróż w nieznaną dotąd dorosłość. Próbuje odnaleźć swoją tożsamość, chce być samodzielny, neguje i odrzuca to, co proponują i podpowiadają dorośli. Typowy bunt oznacza wejście w fazę poszukiwań własnego „ja”, niepewność emocjonalną, chwiejność w zakresie przeżywania, niejednokrotnie wycofanie i zamknięcie się w sobie.

Okres późnego dorastania

Przypada na wiek od 15. do 19. lat. Młody człowiek pragnie życia, jakie sam sobie zaplanuje, często nie zwraca uwagi na to, co mówią inni, uznaje ich rady za próby ataku na własną niezależność. Galopujące zmiany fizyczne powodują burzę hormonalną, przygotowanie do dojrzałości płciowej, współżycia seksualnego i poszukiwania partnera. Nastolatkowie często są impulsywni w działaniu, mówi się, że najpierw coś robią, dopiero później myślą, niejednokrotnie ich zmienne nastroje są niezrozumiałe dla otoczenia, co powoduje narastanie konfliktów. Prócz zmian fizycznych i psychicznych zaobserwować można też inne, które przejawiają się w nowym sposobie pojmowania rzeczywistości, myślenia abstrakcyjnego, umiejętności dedukcji. Świat nie jest już taki prosty, wszystkie informacje odnoszone są do własnego, krytycznego myślenia. Obraz młodej osoby kształtuje się też poprzez jej relacje z otoczeniem, stosunek do rówieśników i dorosłych. W tym czasie ważny jest bliski kontakt z rodzicami, który daje nastolatkowi poczucie bezpieczeństwa, jednak dorośli nie mogą zbytnio ingerować w życie swojego dziecka, powinni raczej towarzyszyć mu w drodze ku dorosłości i służyć wsparciem i zrozumieniem. Zbyt opiekuńcza czy ingerująca postawa powoduje powstanie konfliktów i ochłodzenie relacji, czasem nawet zerwanie kontaktów pomiędzy rodzicami a nastolatkiem. Może to prowadzić do poszukiwań autorytetów tam, gdzie niekoniecznie są one właściwe, do kontaktów z niebezpiecznymi środowiskami, subkulturami czy do niebezpiecznych zachowań. Wspierający rodzic jest azylem, do którego zawsze można zwrócić się w trudnej sytuacji, opowiedzieć o swoich wątpliwościach, problemach i skonfrontować swój tok myślenia z myśleniem kogoś, komu młody człowiek ufa i kogo uznaje za autorytet. Niestety, najczęściej relacje te są niezwykle skomplikowane, brak czasu, cierpliwości, nadmierny konserwatyzm powodują, iż niezrozumienie między pokoleniami narasta. Niezwykle ważne są też relacje z grupą rówieśniczą, dają bowiem poczucie bycia akceptowanym. Młody człowiek buduje przyjaźnie, próbuje utożsamiać się z innymi, pojawiają się pierwsze uczucia, zauroczenia. 

Trudności przeżywane przez nastolatków

Okres dorastania jest niezwykle intensywny i bujny w doznania, jakich doświadcza młody człowiek. To czas, kiedy uczęszcza do szkoły, musi walczyć o swoją przyszłość, swoje plany i dążenia. Jednocześnie towarzyszy mu wielki niepokój o to, czy poradzi sobie z wszystkimi wyzwaniami dorosłości, czy znajdzie miłość, przyjaźń, akceptację. Często zmiany, jakie zachodzą w ciele i osobowości, są bardzo trudne do zaakceptowania dla nastolatka, a próby zdefiniowania własnego „ja” okazują się nieudolne i uchodzą za karykaturalne czy śmieszne.

Pojawienie się cech fizycznych związanych z dorosłością i seksualnością też nie jest łatwe. Młody człowiek porównuje się do innych, szuka akceptacji dla zmian, jakie w nim zachodzą. Na domiar złego życie toczy się własnym tempem, przynosząc nieoczekiwane wydarzenia, jak śmierć w rodzinie, choroby, przeprowadzki, konflikty i inne, które negatywnie wpływają na psychikę młodej osoby. Dlatego tak ważne jest wsparcie ze strony bliskich, zrozumienie w oczach nauczycieli, rodziny, otoczenia. 

Adolescencja nie musi być okresem wielkich problemów; przy mądrym i właściwym podejściu dorosłych może stać się po prostu pomostem między dziecięctwem a dorosłością. Analizując przedstawione poniżej zaburzenia i zakłócenia w zakresie funkcjonowania i rozwoju, należy uwzględnić fakt, że młody człowiek jest narażony na różne skrajne zachowania i sytuacje, ale nie muszą one od razu oznaczać zaburzenia, a jedynie destrukcyjne działanie. Warunkiem koniecznym do rozpoznania zaburzenia jest trwały charakter zachowania, spełnianie kryteriów diagnostycznych i opinia specjalisty. 
Obserwując nastolatków, możemy zauważyć, że najczęstszymi powodami do zmartwień są te dotyczące fizyczności oraz relacji rówieśniczych. 

Kult ciała

Wśród młodych ludzi bardzo często powodem obaw i zamartwiania się jest własny wygląd. To właśnie ten okres rozwojowy charakteryzuje się brakiem akceptacji swojego ciała. Te obawy mogą przerodzić się w zaburzenia, które w znacznym stopniu utrudniają prawidłowe funkcjonowanie. Jakie zaburzenia najczęściej możemy zaobserwować wśród współczesnej młodzieży?

Dysmorfofobia

To termin wprowadzony już w 1891 r. przez włoskiego psychiatrę Enrico Morselliego. Zdefiniował on wówczas to zaburzenie jako różnego rodzaju subiektywne uczucia brzydoty lub poczucie fizycznego defektu, o którym dana osoba myśli, że jest on również zauważony przez inne osoby.

Cechy ucznia z dysmorfofobią:

• poziom jego samooceny jest niski,
• ma ogromne obawy związane z odrzuceniem,
• celem jego życia jest uzyskanie perfekcyjnego wyglądu,
• opisane zachowania mogą być wynikiem przykrych, negatywnych doświadczeń, np. braku akceptacji, odrzucenia, ośmieszania przez grupę rówieśniczą,
• wierzy w jakąś „urojoną” wadę, co powoduje częstą potrzebę zerkania w lustro, aby sprawdzić, jaki jest jego aktualny wygląd,
• powodem do zmartwień są rzekome mankamenty w obrębie: twarzy, nosa, włosów, skóry, zębów, głowy, kończyn dolnych, kształtu klatki piersiowej, piersi, genitaliów, masy ciała, ale i każda inna cecha związana z wyglądem zewnętrznym, 
• charakteryzuje się nienaturalnym wyglądem, który poprzez odpowiedni makijaż, strój, fryzurę ma maskować rzekome wady, 
• jest głęboko przekonany o własnym braku atrakcyjności,
• w miarę trwania tego problemu, zaczyna wycofywać się z kontaktów społecznych i normalnego życia, ponieważ nie potrafi zwyczajnie funkcjonować, obsesyjne myślenie o swojej „brzydocie” zajmuje większość czasu.

Ortoreksja 

Zaburzenie to zostało nazwane w 1997 r. przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, który zdefiniował je jako patologiczną fiksację na spożywaniu właściwej i zdrowej żywności. 

Okres adolescencji jest obarczony największym ryzykiem wystąpienia tego zaburzenia, gdyż życie młodego człowieka opiera się głównie na dynamicznie zachodzących zmianach, które stopniowo prowadzą dziecko od wieku młodzieńczego do dorosłości. Już same zmiany są ogromnym obciążeniem dla jednostki, a stawiane przed nią oczekiwania i wymagania mogą stać się balastem prowadzącym do powstania różnorodnych zaburzeń. 

Jako pierwsi kryteria diagnostyczne ortoreksji opracowali Bratman i Knight. Według nich o rozpoznaniu ortoreksji możemy mówić wówczas, gdy osoba badana udzieli twierdzących odpowiedzi na co najmniej 4 spośród 10 następujących pytań: 

• Czy poświęcasz ponad trzy godziny dziennie na myślenie o zdrowym odżywianiu? 
• Czy planujesz posiłki dzień wcześniej? 
• Czy ważniejsze jest dla Ciebie to, co jesz, niż przyjemność płynąca z jedzenia? 
• Czy wraz z poprawą jakości diety wystąpiło u Ciebie pogorszenie jakości życia? 
• Czy jesteś coraz bardziej surowy w stosunku do siebie? 
• Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania płynące z jedzenia, aby jeść to, co uważasz za właściwe? 
• Czy uważasz, że Twoja samoocena wzrasta, kiedy jesz zdrową żywność? Czy potępiasz ludzi, którzy nie odżywiają się zdrowo? 
• Czy masz poczucie winy lub czujesz do siebie odrazę w przypadku odstępstwa od diety? 
• Czy Twój sposób odżywiania izoluje Cię od społeczeństwa? 
• Czy kiedy jesz zgodnie z przekonaniami, masz poczucie całkowitej kontroli?

Cechy ucznia cierpiącego na ortoreksję:

• ma silną obawę przed chorobami cywilizacyjnymi,
• jego celem jest poprawa stanu swojego zdrowia lub zmniejszenie masy ciała,
• bardzo chętnie angażuje się w akcje i kampanie prozdrowotne, proekologiczne,
• wykazuje się dużą aktywnością fizyczną,
• za wszelką cenę dąży do zachowania idealnie szczupłej sylwetki,
• odpowiednie przygotowanie posiłków zajmuje mu dużą część dnia,
• nie zważa na przyjemność płynącą ze spożywania posiłków, dla niego liczy się jedynie jakość pożywienia, 
• jedzenie niezdrowej żywości jest dla niego nie do przyjęcia, jeśli miałby to zrobić, wolałby nie jeść nic,
• rytuał przygotowania posiłków jest dla niego bardzo ważny, począwszy od ich planowania, przez czytanie etykiet podczas zakupów, po wykorzystane sprzęty i techniki w trakcie gotowania,
• spożywanie posiłków jest dla niego wyjątkową chwilą, jednak nie z uwagi na doznania, a na fakt, że w ten właśnie sposób przyczynia się do własnego zdrowia, 
• ma poczucie winy w momencie złamania narzuconych zasad, wyznacza sobie karę,
• w miarę trwania tego zaburzenia zaczyna izolować się od społeczeństwa,
• preferuje towarzystwo osób podzielających jego ideologię,
• z czasem zaczyna zmniejszać ilość spożywanych pokarmów, twierdząc, że każdy produkt może być „niezdrowy”,
• najczęściej (jeśli nie otrzyma wsparcia) w końcowym stadium cierpi na anoreksję lub innego typu zaburzenia odżywiania.

Bigoreksja 

Jest to zaburzenie przejawiające się w formie obsesji dotyczącej umięśnionego ciała. Dotyka głównie chłopców, którzy dążąc do uzyskania idealnego ich zdaniem wyglądu, są zdolni do wielu poświęceń. Zdarza się, że chcąc spełnić swoje marzenia o umięśnionej sylwetce, sięgają po silnie uzależniające i niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia środki sterydowe. Nadmierny wysiłek fizyczny może również mieć tragiczne konsekwencje dla młodego człowieka. 

Cechy ucznia cierpiącego na bigoreksję:

• ma kompleksy związane z własną fizycznością i najczęściej to one prowadzą go do obsesji,
• ma niskie poczucie własnej wartości,
• często jest nieśmiały,
• dążenie do uzyskania umięśnionego ciała jest jego najważniejszym życiowym celem,
• głęboko wierzy, że jeśli uzyska doskonałą sylwetkę, jego życie będzie wolne od problemów i idealne,
• dużą część dnia spędza na ćwiczeniach fizycznych, nie zwraca uwagi na własne zmęczenie i brak sił,
• nie zwraca uwagi na swoje potrzeby, np. odpoczynku,
• często kontroluje przyrost masy mięśniowej (mierzy obwody, zerka w lustro),
• jeśli nie widzi zadowalających go efektów, to zdarza się, że sięga po środki sterydowe,
• bywa agresywny i za pomocą siły chce rozwiązywać sytuacje problemowe,
• bywa impulsywny,
• nie ma siły na naukę i inne aktywności,
• rezygnuje ze swoich dotychczasowych zainteresowań, zrywa znajomości na rzecz intensywnych treningów.

Relacje rówieśnicze 

Odrzucenie 

Wiele badań wskazuje, że grupa rówieśnicza jest dla młodego człowieka tak ważna, jak na żadnym innym etapie rozwoju. Lęk przez społecznym wykluczeniem ma ogromny wpływ na wiele podejmowanych przez nastolatków decyzji. Obserwując zachowania młodych osób, można zauważyć, że są one w stanie zrobić niemal wszystko, by zyskać akceptację grupy równolatków. 

Relacje w grupie rówieśniczej nie należą do łatwych, a klasa szkolna jest specyficznym zgrupowaniem, gdzie każde dziecko szuka udanych kontaktów i zrozumienia. Często zdarza się, że wygląd ucznia, poziom jego rozwoju czy zachowanie powodują przyjmowanie określonej roli w grupie. Jeżeli czynniki te odbiegają w jakiś sposób od normy, może to spowodować, że silniejsze dzieci odrzucą te odmienne. Negatywne sygnały płynące ze strony grupy początkowo uświadamiają dziecku jego odmienność i niemożność przynależenia do społeczności, a z czasem powodują ograniczenie kontaktów, izolację i w końcu całkowite wyalienowanie. Każdy uczeń jest członkiem zespołu klasowego, utożsamia się z nim, a każde zachowanie mające na celu odrzucenie powoduje występowanie wielu negatywnych konsekwencji objawiających się we wszystkich obszarach rozwoju młodego człowieka.

Analizując literaturę przedmiotu, można wyodrębnić trzy główne grupy przyczyn odrzucenia:

1. Chociaż wydaje się niewiarygodne, że przyczyna może leżeć po stronie środowiska rodzinnego, to w rzeczywistości jest to bardzo możliwe. To bowiem, jaki poziom więzi dziecko nawiązuje z rodzicami, może mieć ogromny wpływ na relacje rówieśnicze. Również prezentowanie przez rodziców niewłaściwych postaw jest znaczącą kwestią, jeśli chodzi o stosunki wśród rówieśników.
    
2. Drugą grupę przyczyn stanowią te leżące po stronie dziecka, czyli interpersonalne, intrapersonalne, związane z wyglądem zewnętrznym. Odrzucony może zostać uczeń, który ma trudności komunikacyjne w postaci niewłaściwego przetwarzania i rozumienia komunikatów klasy, trudności w zakresie porozumiewania. Duże znaczenie dla relacji, oprócz kompetencji społecznych, odgrywających niemal kluczową rolę, mają kompetencje emocjonalne. Dziecko, które ma problem z panowaniem nad własnymi emocjami, jest narażone na to, że nie będzie cieszyło się sympatią wśród klasy. W tej grupie znajdują się również sytuacje dotyczące odrzucenia z powodu odmiennego wyglądu (ubiór, fryzura, dodatki, budowa ciała lub elementy wyglądu, głównie twarzy, odbiegające od normy). 
    
3. Ostatnią grupą przyczyn są te leżące po stronie środowiska szkolnego. Wśród najczęściej występujących można wymienić faworyzowanie wybranych dzieci przez nauczycieli, ośmieszanie innych przez uczniów lub nauczycieli, brak strategii związanej z eliminowaniem tego typu zachowań lub niedostrzeganie problemu przez nauczycieli, a także mechanizmy, zachowania i hierarchia grupy.

Pierwsze związki – ghosting

Okres dorastania wiąże się z nawiązywaniem relacji z rówieśnikami. Niejednokrotnie relacje te oparte są na zauroczeniu, fascynacji, miłości. Młody człowiek poszukuje miłości, wchodzi w etap, kiedy życie seksualne staje się ważnym elementem funkcjonowania, gdyż organizm domaga się zaspokojenia potrzeby bliskości i czułości. Wszystko jest wspaniale, gdy spotyka się dwójka młodych ludzi, zaczynają budować relację, spotykać się, zakochują się w sobie i budują związek. Jak wiemy, czas młodzieńczy to czas poszukiwań, zmian i często nowo poznana miłość okazuje się nią na bardzo krótko. Rozterki miłosne są naturalnym elementem życia, ważne jednak, by umieć radzić sobie z negatywnymi emocjami, frustracją, odrzuceniem. 

Współczesne czasy nierozerwalnie związane są z nowoczesnymi technologiami, kontakty międzyludzkie przebiegają przez media społecznościowe i komunikatory internetowe, a liczba wysłanych w każdej godzinie wiadomości jest niewyobrażalna. Również życie miłosne przeniosło się do sieci – kontakt z chłopakiem czy dziewczyną odbywa się niemal bezustannie poprzez zdjęcia, relacje, wiadomości wysyłane z każdego miejsca. Niestety, kontakt za pośrednictwem smartfona to nie to samo, co rozmowa twarzą w twarz; niejednokrotnie okazuje się, iż brak mimiki, gestów powoduje niezrozumienie i niepełny przekaz. 

Równie niebezpieczne dla relacji z rówieśnikami jest powszechne ostatnio zjawisko ghostingu. Polega ono na tym, iż nowo poznana osoba po kilku spotkaniach nagle urywa kontakt – nie pisze, nie dzwoni, nie odbiera wiadomości. Nowa metoda na zerwanie znajomości przysparza wielu kłopotów stronie, która została w ten sposób porzucona. Brak rozmowy czy chociażby krótkiego wyjaśnienia lub informacji o zakończeniu relacji powoduje, iż porzucona osoba zaczyna szukać winy w sobie. Zastanawia się, co zrobiła źle, czym zawiniła, co jest z nią nie tak. Sytuacja może być jeszcze trudniejsza, jeśli w ten sposób zakończy się związek trwający dłużej niż kilka randek. Dla młodej osoby borykającej się z dorastaniem i licznymi rozterkami, jest to cios we własną tożsamość. Najczęściej znacznie obniża się poczucie własnej wartości, a brak jakiegokolwiek wyjaśnienia sprawia, że młody człowiek czuje się oszukany i zaczyna wątpić w sens uczucia. 

Stan posiadania 

Ogromnym obciążeniem dla współczesnego nastolatka są kwestie finansowe. W dobie konsumpcjonizmu, w czasach, w których pieniądze odgrywają niezwykle ważną rolę, myśli nastolatków zaprząta ekonomia, a konkretnie to, by posiadać środki finansowe na własne potrzeby, „zachcianki”. W dzisiejszym świecie zasoby materialne w postaci różnorodnych dóbr stały się w dużej mierze wyznacznikiem społecznej pozycji, decydują o naszym samopoczuciu, powodują, że mocniej wierzymy we własne możliwości. Niestety, brak smartfona czy markowych ubrań w niektórych środowiskach może być przyczyną odrzucenia przez grupę rówieśniczą lub też powodem do drwin i wyśmiewania. 

Reasumując, powody do zmartwień nastolatków mogą mieć różne źródła, począwszy od tych związanych bezpośrednio z jednostką i choćby jej wyglądem zewnętrznym, po sytuacje codzienne, czyli te związane ze szkołą, grupą rówieśniczą, rodziną. By zmniejszyć ilość zmartwień w tych obszarach, warto edukować uczniów w zakresie prawidłowych relacji, rozwijać umiejętności komunikacyjne, uczyć wyznaczania celów, bycia proaktywnym, wiary w siebie, samodyscypliny, samoświadomości oraz technik zarządzania czasem. Dzięki tym umiejętnościom uczeń będzie działał skutecznie we wszystkich nawiązywanych relacjach, będzie mógł wywiązywać się z powierzonych obowiązków i czerpać z tego satysfakcję. Pracując z uczniem, podejmuj działania wspierające i twórz przestrzeń do tego, by mógł on rozwijać swoje umiejętności interpersonalne i intrapersonalne, co niewątpliwie zmniejszy poziom zmartwień. 

W Narzędziowni – ćwiczenia rozwijające samoświadomość i umiejętność rozwiązywania wewnętrznych trudności nastolatków.

Bibliografia: 

• Blakemore S.J., Wynaleźć siebie. Sekretne życie mózgu nastolatka, Mamania, Warszawa 2018.
• Haytes L., Ciarrochi J., Trudny czas dojrzewania, GWP, Sopot 2018.
• Kaczmarzyk M., Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu, Dobra Literatura, Słupsk 2018.
• Siegel D.J., Burza w mózgu nastolatka. Potencjał okresu dorastania, Wydawnictwo MiND, Podkowa Leśna 2016.