Uczeń w spektrum autyzmu w szkole ogólnodostępnej

Chcesz dowiedzieć się więcej? Weź udział w OGÓLNOPOLSKIM KONGRESIE PEDAGOGÓW SPECJALNYCH I TERAPEUTÓW!

Autystyczne spektrum zaburzeń, choć jest coraz częściej orzekane, a osoby nim dotknięte żyją pośród nas i spotykamy je pewnie codziennie, nawet o tym nie wiedząc, otoczone jest różnymi półprawdami, mitami i potocznymi informacjami, które niewiele mają wspólnego z ustaleniami naukowców. Warto więc przypomnieć, że problemy osób w spektrum autyzmu dotyczą przede wszystkim trudności w budowaniu relacji z innymi ludźmi, porozumiewaniu się z nimi, rozumieniu i interpretowaniu ich zachowania, rozumieniu i stosowaniu zasad społecznych oraz różnych innych nieprawidłowościach w rozwoju, funkcjonowaniu mózgu, układu nerwowego, które ogółem składają się na bardzo złożony i zróżnicowany w przypadku poszczególnych osób sposób funkcjonowania. Mimo różnorodności objawów i ich natężenia można wyodrębnić trzy podstawowe obszary charakterystyczne dla tego zaburzenia, które składają się na tzw. triadę autystyczną i są to:

1. Ograniczona zdolność tworzenia relacji z innymi ludźmi i uczestniczenia w relacjach społecznych.
2. Zaburzona umiejętność komunikowania się.
3. Schematyzm w zachowaniu, monotonność aktywności i zainteresowań.
    

Wymienione obszary można w uproszczeniu przedstawić jako trzy nakładające się na siebie pola, których część wspólna stanowi spektrum autyzmu. Jednoczesne występowanie zaburzeń we wszystkich wymienionych obszarach jest ważnym warunkiem diagnozy, gdyż pojedyncze objawy mogą występować u osób z innymi zaburzeniami, a czasem także u ludzi, których rozwój przebiega prawidłowo. Tak więc o szczególnym charakterze autyzmu decyduje połączenie problemów w rozwoju społecznym człowieka, zdolności do komunikowania się oraz specyficznym sposobie zachowania i rodzaju zainteresowań.

Sposoby rozwijania umiejętności komunikacyjnych

Bez względu na to, czy komunikacja odbywa się między dwiema osobami, między osobą a grupą czy między grupami, zawsze jest ona skomplikowanym procesem, w którym pojedyncze słowa mają lub mogą mieć niewielkie znaczenie, jeśli np. nie uwzględniają okoliczności lub nie są logicznie złożone w zdania. Coraz częściej słowa zastępowane są ciągami znaków, które także mają swoje znaczenie. Jednak mimo różnorodności form komunikacji to właśnie mowę cenimy najwyżej i chcemy, aby dzieci posługiwały się nią w sposób umożliwiający społeczne funkcjonowanie. Prymat i standardy komunikacji werbalnej sprawiają, że niezwykle łatwo jest przeoczyć subtelne próby nawiązania kontaktu podejmowane przez dzieci i młodzież w spektrum autyzmu. Kiedy to już się stanie i nie zauważamy wysiłków dziecka, motywacja do porozumiewania się z nami osłabnie. Dlatego ważna będzie dokładna i stała obserwacja prób nawiązania kontaktu z nauczycielem przez dziecko w spektrum autyzmu oraz stworzenie funkcjonalnego systemu porozumiewania się w dowolnej formie. To, czy dziecko porozumiewa się za pomocą mowy, pisma, piktogramów, kart z obrazkami, znaków czy urządzeń cyfrowych, nie ma znaczenia. Ważne, aby się komunikowało.

Poniżej znajdują się przykłady technik wspomagających rozwój komunikacji.

Zwracanie jego uwagi

Specyfika pracy w przedszkolu czy szkole powoduje, że zakładamy z góry, że to, co mówimy do całej grupy, dociera do każdego jej uczestnika, jest rozumiane, przyswajane i zapamiętywane. Zapominamy tym samym o spełnieniu jednego z podstawowych warunków komunikacji, czyli nawiązaniu kontaktu z odbiorcą. Tymczasem upewnienie się, że dziecko w spektrum autyzmu wie, że mówimy właśnie do niego, będzie w wielu przypadkach pierwszym krokiem, który należy wykonać, aby doszło do jakiejkolwiek interakcji, gdyż bardzo często zaburzeniu temu towarzyszą trudności w koncentracji uwagi. 

Zadawanie pytań

Ponieważ mowa jest naturalną umiejętnością komunikacyjną, warto pamiętać o tym, aby rozwijać ją naturalnie. Należy odrzucić założenie, że ktoś, kto ma tego typu trudności, nie jest w stanie nawiązać z nami kontaktu słownego, nie ma takiej potrzeby, nie ma zdania na jakiś temat, nie chce podzielić się z nami swoimi spostrzeżeniami, przeżyciami, wątpliwościami. Najprostszym sposobem będzie więc zadawanie pytań i okazywanie cierpliwości podczas czekania na odpowiedź lub udzielanie dyskretnej, taktownej pomocy w jej udzieleniu. Osoby w spektrum autyzmu przyswajają wiedzę na różne sposoby, mogą one być mniej lub bardziej typowe bądź nietypowe, dlatego powinno się zapytać o sposoby i preferowane okoliczności uczenia się, a następnie stworzyć warunki udzielenia odpowiedzi wyrażonej na różne sposoby. Dla efektywności uczenia się ważne jest, czy ktoś woli czytać, pisać, pracować samodzielnie, w parze, w grupie, czy uczy się więcej podczas zajęć w terenie, czy lubi eksperymenty, gry planszowe. Dziecko poproszone o zastanowienie się, w jaki sposób lubi się uczyć, podejmuje refleksje na ten temat, dokonuje przeglądu swojej aktywności, a samodzielne lub z pomocą nauczyciela wyrażenie odpowiedzi pozwala na przejęcie części odpowiedzialności za swoje działania, co jest dodatkowym walorem rozwojowym.

Osoby w spektrum autyzmu często są mocno zaabsorbowane własnymi myślami. Może to sprawiać, że poproszone o wypowiedź mogą np. zacząć o nich opowiadać albo zaczynać ją od dowolnego miejsca. W takiej sytuacji słuchaczowi trudno będzie zrozumieć, o co chodzi. Dzieci w spektrum autyzmu mogą nieświadomie zakładać, że rozmówca zna ich myśli i sam dopowie sobie to, co nie zostało zwerbalizowane. Zadawanie pytań będzie bardzo ważną techniką, gdyż pozwoli ona na uzyskanie istotnych informacji, umożliwiających zrozumienie sensu wypowiedzi.

Poniżej kilka pomocniczych pytań:

• O czym mówisz?
• Co się zdarzyło?
• Chodzi o książkę czy o film?
• To się wydarzyło wczoraj czy dzisiaj?
   

Warto pamiętać o tym, że osoba w spektrum autyzmu może się złościć, kiedy ktoś dopytuje o coś, co jest dla niej oczywiste. Ważną kwestią będzie także uczenie, że ludzie w danej chwili mogą myśleć o bardzo różnych rzeczach, a przecież uznanie istnienia innych umysłów to ważna umiejętność społeczna, niezbędna do widzenia rzeczy z perspektywy drugiej osoby, umożliwiająca akceptowanie cudzych myśli i opinii.

Przypominanie słów

Uczniowie w spektrum autyzmu często mają różnego rodzaju problemy z pamięcią długo- lub krótkoterminową, a czasami po prostu zapominają słów. Używają wtedy swoistych protez językowych, używają innych słów, podobnych, lub przeciągają głoski, np. aaaa, eeee, yyyy, uuuu. Kiedy tak się dzieje, najlepiej jest przypomnieć dziecku słowa, pamiętając o tym, aby wypowiedzieć całe zdanie, żeby poznało ono jego sens i kontekst użycia.

Opowiadanie obrazka

Ciekawym i przyjemnym sposobem na rozwijanie mowy jest ćwiczenie polegające na opowiadaniu zdjęcia lub obrazka, rozpoczynając od pojedynczego słowa i stopniowo dodając kolejne, tak aby tworzyły zdania. Ważne jest, aby nauczyciel brał aktywny udział w ćwiczeniu. Na przykład ćwiczenie zaczyna uczeń, który widząc na obrazku rower, wypowiada słowo: „rower”, nauczyciel lub inne dziecko dodaje kolejne słowo (jakąś cechę) i mówi: „czerwony rower”, następna osoba dodaje swoje spostrzeżenie i mówi „czerwony rower stoi przed sklepem”. Ćwiczenie to wspiera nie tylko rozwój mowy, ale także spostrzegawczość i koncentrację na tym, co mówią inne osoby.

Sposoby rozwijania umiejętności społecznych

Jednym z ważniejszych i charakterystycznych dla osób w spektrum autyzmu problemów w zachowaniu jest brak elastyczności – wykonywanie czynności według schematów – a każde odstępstwo od niego budzi niepokój, lęk czy nawet agresję.

Harmonogram graficzny

Jednym ze sposobów uczenia elastyczności może być tzw. harmonogram graficzny. Może to być plan dnia, lekcji albo przebieg jakiejś złożonej czynności, przedstawiony w postaci obrazkowej. Przy czym obrazki mogą być wykonane wspólnie z uczniem w tradycyjnej formie lub cyfrowo, np. w aplikacji Padlet, która umożliwia nie tylko umieszczanie ich na osi czasu, ale także zmianę kolejności. Po wykonaniu obrazków prezentujemy je i omawiamy właściwą kolejność z dzieckiem. Następnie przed każdą realizacją zadania, czynności czy etapu dnia pokazujemy odpowiedni obrazek. Kiedy dziecko zapozna się już z ustaloną kolejnością, można przejść do następnego etapu i wprowadzać w niej zmiany. W planie pokazujmy dziecku zmieniony element, uprzedzając tym samym o zmianie i dając dziecku czas na oswojenie się z tym. Innym wariantem ćwiczenia może być prezentowanie uczniowi harmonogramu z miejscami zawierającymi znak zapytania i poproszenie go o wstawienie w jego miejsce odpowiedniej grafiki. Na początku warto to robić w formie zabawy, przechodząc stopniowo do realnych sytuacji, a każdą zaakceptowaną zmianę nagradzać.

Śmieszna gra

Innym przyjemnym sposobem na naukę elastyczności jest „śmieszna gra”. Polega ona na przygotowaniu kart (mogą być także w wersji cyfrowej, wykonane np. w aplikacji Wordwall,) na odwrocie których piszemy lub rysujemy polecenia zrobienia czegoś śmiesznego, nietypowego. Wśród instrukcji mogą znaleźć się: zrobienie śmiesznej miny, wydanie odgłosu zwierzęcia, stanie na jednej nodze, zamienianie się miejscem z inną osobą siedzącą obok. Przed każdym ruchem uczeń wyciąga kartę, czyta polecenie i je wykonuje, aby pokazać, że potrafi myśleć elastycznie. A „ruchem” w warunkach lekcyjnych może być wykonanie ćwiczenia, sprawdzenie zadania albo obecności.

System żetonowy 

Znanym i wciąż chyba niedocenianym oraz rzadko stosowanym sposobem na rozwijanie umiejętności społecznych jest, oparty na założeniach behawioralnych, system żetonowy. Umiejętnie stosowanie żetonów jest skuteczną techniką wzmacniania zachowań oczekiwanych społecznie lub wygaszania niepożądanych. Podstawowa zasada jest prosta: uczeń otrzymuje żeton za każdym razem, gdy zachowa się w oczekiwany sposób, a kiedy uzbiera uzgodnioną wcześniej liczbę żetonów, może je wymienić na ulubioną czynność lub przedmiot. Zaletą systemu żetonowego jest jego uniwersalność, gdyż może być stosowany do osiągnięcia celów zarówno krótkoterminowych, jak i długoterminowych i wymagać od ucznia np. kilkutygodniowej pracy w celu zdobycia nagrody. Przy czym sama nagroda może być materialna, ale może też być społeczna (np. uzyskanie jakiegoś przywileju). Taki system pomaga również w rozwijaniu umiejętności czekania i wzmacnia poczucie czasu. System ten jest elastyczny, gdyż pozwala na tzw. płynne nauczanie: nauczyciel może przyznać uczniowi żeton bez przerywania wykonywanego zadania lub czynności. Aby system żetonowy był efektywny, należy jednak pamiętać o konsekwentnym przestrzeganiu kilku ważnych zasad:

• Określ konkretne zachowanie, nad którym chcesz pra­­­cować.
• Opisz uczniowi właściwy sposób postępowania za pomocą słów, obrazków lub odegranej sceny. Powiedz, czego od niego oczekujesz. Pamiętaj jednak, że to, czego oczekujesz, musi być zgodne z jego kompetencjami.
• Upewnij się, czy dziecko Cię zrozumiało, czy wie, o co chodzi. Jeśli dziecko nie będzie w pełni rozumiało, czego się od niego oczekuje, nie uzna systemu za godny uwagi i poświęcenia.
• Wybierz lub ustal z uczniem żeton, który będzie łatwy w użyciu i interesujący, może to być naklejka związana z zainteresowaniami ucznia, wymyślona moneta, artefakt.
• Określ kryteria i zasady właściwego wykonania zadania i ponownie upewnij się, że uczeń je rozumie. Dobrym sposobem na upewnienie się, że zasady zostały zrozumiane, jest prośba skierowana do ucznia, aby powtórzył je swoimi słowami. Technika ta pozwala na ewentualną korektę lub uzupełnienie nieprzyswojonych treści.
• Przygotuj odpowiednio otoczenie, tak aby sprzyjało w odniesieniu sukcesu przez ucznia. W przypadku osób w spektrum autyzmu właściwa organizacja środowiska będzie niezwykle ważna, gdyż bardzo często zaburzeniu temu towarzyszą różne nadwrażliwości na bodźce zewnętrzne, które mogą bardzo negatywnie wpłynąć na ich funkcjonowanie.
• Wybierz nagrodę albo ustal ją razem z uczniem.
• Wraz z przyznawaniem nagrody udziel rzeczowej informacji, za co jest przyznana, jaką umiejętność dziecko rozwinęło lub nabyło. Nie bój się wyrażać przy tym swoich emocji. Pokaż dziecku, że jesteś z niego dumny.
   

Organizacja środowiska szkolnego 

Zgodnie z podejściem biopsychospołecznym, mającym swoje odzwierciedlenie w Międzynarodowej Klasyfikacji Niepełnosprawności i Zdrowia, na funkcjonowanie człowieka wpływa nie tylko stan zdrowia czy cechy osobowości, ale także środowisko. Każdy człowiek, bez względu na poziom sprawności fizycznej, intelektualnej, kondycji psychicznej, lepiej się czuje i wykonuje zadania, kiedy ma odpowiednie warunki pracy. Czynniki takie jak temperatura, światło, natężenie siły dźwięków, zapach czy choćby liczba osób przebywających w pomieszczeniu, mają duże znaczenie dla naszego samopoczucia i efektywności pracy. Podobnie jest z osobami w spektrum autyzmu, z tą jednak istotną różnicą, że często towarzyszące im nadwrażliwości na bodźce płynące z otoczenia powodują, że szkolne korytarze i klasy mogą być bardzo trudnym środowiskiem. To, na co zazwyczaj nie zwracamy uwagi, uczniowi w spektrum autyzmu może uniemożliwić uczenie się. Jeśli np. jego zaburzeniu będzie towarzyszył problem braku różnicowania dźwięków, to szum klasowego komputera czy odgłos kroków wydawanych przez nauczyciela, który chodzi podczas lekcji, może skutecznie odwracać uwagę ucznia od treści lekcji. Podobnie jak kolorowe tablice dydaktyczne będące w polu widzenia ucznia, dekoracje na ścianach i szybach okien czy nawet ubiór nauczyciela (kolorowa koszula, błyszczące kolczyki, zapach perfum). Jeżeli więc środowisko szkolne nie będzie uwzględniało potrzeb osób w spektrum autyzmu, to może się okazać, że żadna metoda i technika pracy nie będzie skuteczna, a najlepszy nawet nauczyciel i terapeuta nie przyczyni się do rozwoju dziecka. Mówiąc o środowisku, nie należy zapominać o ludziach, z którymi przebywa uczeń w spektrum autyzmu, czyli o rówieśnikach i osobach dorosłych. Dlatego praca z uczniem o tego typu zaburzeniach nie może być skoncentrowana tylko na nim. Środowisko szkolne musi być poddane analizie i racjonalnie dostosowane, a programy wychowawczo-profilaktyczne nakierowane na rozwijanie kompetencji społecznych wszystkich uczniów, tak aby byli oni świadomi, że także od ich postaw i zachowania może zależeć funkcjonowanie i rozwój osoby w spektrum autyzmu.

Bibliografia

1. E. Pisula, Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2016.
2. E. Notbohm, V. Zysk, 1001 porad dla rodziców i terapeutów dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera, Kraków 2016.