Wybiórczość pokarmowa w kontekście integracji sensorycznej

Wybiórczość pokarmowa to trudność, z którą muszą się mierzyć nie tylko rodzice w środowisku domowym. Dziecko chodzące do szkoły często znajduje się w różnych sytuacjach, w których jego preferencje żywieniowe mogą okazać się dość uciążliwe, np. podczas uroczystości szkolnych czy wycieczek i wyjazdów klasowych. Warto mieć świadomość, jak radzić sobie z takim uczniem i z czego wynikają jego zachowania. Dodatkowo tacy uczniowie najczęściej wymagają również opieki i wsparcia ze strony logopedy, ponieważ zazwyczaj nie mają dobrze rozwiniętych umiejętności oralno-motorycznych. 

Na czym polega wybiórczość pokarmowa?

Rodzice coraz częściej zgłaszają problemy z żywieniem swoich pociech i konsultują się z nauczycielami, psychologami i pedagogami. Z czym muszą się mierzyć? Jakie trudności z jedzeniem stają się dla nich wyzwaniem? A. Światowska na swoim blogu pisze, że rodzice zgłaszają się do niej z takimi problemami jak:

• ograniczenie różnorodności spożywanych produktów (jedzenie tych wybranych),
• złość, płacz i nerwy, które pojawiają się przy próbie wprowadzenia do jadłospisu nowego produktu,
• reakcje wymiotne,
• preferowanie pokarmów o silnym, intensywnym smaku,
• zwracanie uwagi na określone konsystencje pokarmów i domaganie się ich w trakcie posiłków.

Niekiedy dziecko, które odmawia przyjmowania pokarmów lub ma bardzo ograniczony repertuar żywieniowy, jest określane mianem niejadka. Wówczas rodzice zgłaszają, że ono już tak ma i nic nie da się zrobić. W takiej sytuacji warto zwrócić uwagę na pewne oznaki, które mogą świadczyć o tym, że problem z jedzeniem ma głębsze i bardziej skomplikowane podłoże (rys. 1).
 

Do objawów o podłożu emocjonalnym możemy zaliczyć wszystkie sytuacje, w których obserwujemy, że dziecko jest smutne lub płacze, gdy zbliża się pora posiłku. Nie chce jeść ani mówić o jedzeniu, wydaje się bardzo przygnębione. 

Jeśli chodzi o podłoże fizyczne, to mowa tutaj o tych aspektach, które stają się efektem niejedzenia, czyli niedoborach żywieniowych czy problemach ze wzrostem. Takie dziecko jest też często apatyczne lub męczy się zdecydowanie szybciej niż jego rówieśnicy. Można również zauważyć, że dłużej śpi oraz nie podejmuje żadnych aktywności ruchowych. 

Niepokojące są kwestie społeczne, które pociąga za sobą wybiórczość pokarmowa. Osoba z wybiórczością pokarmową ma mało kolegów w klasie, ponieważ rzadko uczestniczy w imprezach organizowanych poza szkołą. Obawia się nocowania u kolegów, spędzania z nimi czasu, ponieważ wszystkie te aktywności mają ścisły związek z jedzeniem. Nie chce też brać udziału w wycieczkach szkolnych. Ta izolacja jest efektem ograniczonego menu. Bywa również tak, że rówieśnicy, zauważając, z jakimi problemami boryka się ich kolega, traktują je jako słabość i wykorzystują, żeby go deprecjonować, wyśmiewają go, żartują z niego, drwią. Nie wpływa to pozytywnie na samoocenę dziecka i sprawia, że woli ono spędzać czas w samotności niż wśród innych osób. 

Sygnały świadczące o wybiórczości pokarmowej

Konsekwencje niejedzenia są bardzo poważne. Należy pamiętać, że dzieci wysyłają nam liczne sygnały, które świadczą o tym, że mogą mieć różnego rodzaju problemy zaburzające przyjmowanie pokarmów:

• Dziecko może przejawiać silną awersję związaną z dotykaniem pokarmów. W związku z tym będzie unikać sytuacji, w których konieczne staje się przełożenie jedzenia z jednej miseczki do drugiej. W szkole stanie się to widoczne w trakcie zajęć związanych ze zdrowym odżywianiem, kiedy prosimy dzieci, by próbowały owoców lub warzyw, lub gdy mają wspólnie przygotować kanapki czy sałatki.
• Dziecko bardzo mocno demonstruje swoje niezadowolenie, kiedy jego dłonie mają kontakt z pożywieniem. Domaga się wówczas szybkiego wytarcia rąk.
• Jeśli dziecko nie zna jakiegoś pokarmu lub nie odpowiada mu jego tekstura bądź konsystencja, stara się go nie dotykać lub robi to w bardzo specyficzny sposób, np. używa do tego celu tylko opuszków palców.
• Mimo że dziecko jest coraz starsze, wkłada do buzi różne przedmioty. Mogą to być palce, kołnierzyk, włosy, ale również temperówka, gumka do mazania lub linijka. W sytuacji szkolnej staje się to dość uciążliwe i niebezpieczne. Poza tym dziecko skupia się niekiedy tylko na tym, aby mieć coś w buzi, i nie zwraca uwagi na to, co się dzieje wokół niego, a co za tym idzie – ma zaległości z zajęć i nie pracuje zgodnie z oczekiwaniami nauczyciela.
• Dziecko może być również nadwrażliwe na sytuacje, w których sztućce lub pokarm dotykają jego ust i języka. Reaguje wówczas odruchem wymiotnym. Taka sama reakcja może mieć miejsce, kiedy dziecko widzi lub czuje pokarm, za którym nie przepada.
• Sygnałem świadczącym o problemach dziecka może być sytuacja, gdy wpycha ono sobie dużo pokarmu do buzi lub nie ma świadomości, że się pobrudziło i pożywienie znajduje się na jego twarzy. 

Widać bardzo wyraźnie, że sytuacji, w których dziecko pokazuje nauczycielom i rodzicom, że dzieje się z nim coś niepokojącego, jest sporo. Niestety, zazwyczaj zwraca się uwagę na inne aspekty i pomija kwestię zaburzeń integracji sensorycznej jako problemu silnie determinującego trudności żywieniowe. 

Zaburzenia SI a wybiórczość pokarmowa

Warto podkreślić, że w zaburzeniach SI wyróżniamy dzieci, które przejawiają objawy nadreaktywności na poszczególne bodźce, czyli odczuwają je dużo intensywniej, czasem zwracają uwagę na takie rzeczy, których inni nie dostrzegają, nie zauważają. Dzieci podreaktywne są ich zupełnym przeciwieństwem. Często nie odczuwają one słabych bodźców, potrzebują, żeby były one dostarczane z dużą siłą, intensywne. Tylko wtedy stają się one dla nich wyczuwalne. Poszukiwacze sensoryczni sami szukają sobie miejsc, w których będą w stanie zaspokoić swoje potrzeby. Niekiedy podejmują ekstremalne aktywności czy działania tylko po to, aby wyregulować swój układ nerwowy i zapewnić mu odrobinę spokoju. 

Problemy z zakresu modulacji sensorycznej mają swoje odbicie również w kwestiach żywieniowych. Możemy tu spotkać wymienione trzy typy dzieci, a ich zachowania wpisują się w ogólną charakterystykę zaburzeń (tab. 1).
 

Tab. 1. Przykłady zaburzeń modulacji sensorycznej w kontekście wybiórczości pokarmowej

Dzieci podreaktywne	Dzieci nadreaktywne	Dzieci poszukiwacze sensoryczni
Są to dzieci, które potrzebują mocniejszej stymulacji i bardzo często nie wykazują zainteresowania otoczeniem. Jedzenie jest dla nich mało atrakcyjne. W czasie posiłku dziecko może rozrzucać jedzenie, rozcierać je, grzebać w nim sztućcami. Możliwe, że będzie się ono nadmiernie objadać, ponieważ nie kontroluje swoich potrzeb, nie czuje, że jest już najedzone	Dzieci, które wykazują nadwrażliwość, mają trudności z usiedzeniem na swoim miejscu przy stole. Niepokojące staje się dla nich wprowadzanie nowych posiłków. Nieznane smaki  i zapachy mogą przyczyniać się do odruchów wymiotnych lub plucia. Mają one swój stały repertuar żywieniowy, bardzo trudno wprowadzić jakieś odstępstwa od niego. Stawiają silny opór przed rozszerzaniem diety	Poszukiwacze sensoryczni szukają dodatkowych bodźców, żeby zaspokoić swoje potrzeby. W związku  z tym dużo atrakcyjniejsza od jedzenia staje się zabawa nim, np. ugniatanie, dotykanie, ślinienie się. W przypadku tego typu trudności istnieje dość duże niebezpieczeństwo, że dziecko może zjadać produkty niejadalne, ponieważ poszukuje wyrazistych smaków

Dodatkowo warto pamiętać, że zaburzenia integracji sensorycznej to nie tylko zaburzenia modulacji. Wyróżnić można również:

• słabą percepcję sensoryczną,
• zaburzenia różnicowania sensorycznego,
• trudności z planowaniem motorycznym. 

W każdym z tych przypadków problemy żywieniowe objawiają się inaczej i pociągają za sobą inne konsekwencje (rys. 2).

 

Diagnoza

W przypadku trudności ze spożywaniem posiłków mających podłoże sensoryczne, zanim możliwe stanie się udzielenie wsparcia i pomocy rodzinie i przede wszystkim dziecku, konieczne jest przeprowadzenie dogłębnej diagnozy. Tylko na tej podstawie jesteśmy w stanie skierować ucznia do określonego specjalisty w celu zapewnienia mu odpowiedniej opieki i rzetelnego wsparcia terapeutycznego. Na co trzeba zwrócić uwagę? O co należy zapytać rodziców podczas wywiadu? Jakie kwestie są dla nas istotne w trakcie prowadzenia diagnozy czy obserwacji dziecka?

1. Po pierwsze, warto zwrócić uwagę na możliwości fizyczne dziecka. Zalicza się do nich przede wszystkim napięcie mięśniowe, pracę ust i języka oraz pozycję, w jakiej dziecko spędza czas. Konieczne jest również poruszenie z rodzicami tematu samoobsługi z naciskiem na umiejętności posługiwania się nożem, łyżką i widelcem. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, czy dziecko:

• we wczesnym dzieciństwie miało jakiekolwiek trudności ze ssaniem,
• potrafiło pobierać pokarm z łyżeczki,
• właściwie przeżuwa pokarm, zwłaszcza ten twardszy (np. warzywa czy mięso),
• wkłada palce do buzi w celu przesuwania pokarmu,
• preferuje pokarmy łatwe do gryzienia i przeżuwania czy wręcz przeciwnie, wybiera te twarde,
• na którymkolwiek etapie rozwoju miało problem z rozszerzaniem diety,
• potrafi pić z kubka bez krztuszenia się, wypluwania,
• nadmiernie się ślini lub głośno przełyka ślinę.

Właściwa analiza tych danych pomoże poznać problem dziecka. Wszystkie te czynniki sprawiają, że spożywanie pokarmu jest niekomfortowe, a nawet niekiedy przynosi ból. Warto również pamiętać, że jeśli dziecko koncentruje całą swoją energię na tym, aby zapanować nad sobą w trakcie siedzenia przy stole w celu utrzymania prawidłowej postawy, to zabraknie mu motywacji, aby sk...