Szkoła odgrywa istotną rolę w promocji i profilaktyce zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży choćby z tej racji, że przebywają w niej codziennie, i to przez wiele godzin. Tutaj przez lata pobierają naukę, podlegają zabiegom wychowawczym ze strony nauczycieli, nawiązują relacje rówieśnicze. Jednym słowem, doświadczają różnych sytuacji i wydarzeń mających znaczenie pozytywne lub negatywne (oficjalny i ukryty program szkoły) dla ich rozwoju. Nic więc dziwnego, że klimat i kultura szkoły uznawane są za jeden z ważniejszych czynników chroniących, a ich właściwe kreowanie – za jedno z podstawowych wyzwań w kontekście profilaktyki zachowań ryzykownych oraz promocji zdrowia psychicznego.
Dział: Zdrowie psychiczne uczniów
Obowiązek realizacji w każdej szkole programu wychowawczo- -profilaktycznego istnieje od czterech lat, a od 1 września 2019 r. wszelkie działania w nim zawarte muszą wynikać z diagnozy potrzeb i problemów społeczności szkolnej. Jak i dlaczego taką diagnozę przeprowadzić?
W Polsce żyje około 7,5 mln dzieci i młodzieży. Dane WHO wskazują, że 20% osób z tej grupy wiekowej cierpi na szeroko pojęte zaburzenia psychiczne, z czego 50% wszystkich objawia się po raz pierwszy, zanim dziecko ukończy 14 lat. Jak wynika z analiz opublikowanych w raporcie NIK z kontroli dostępności lecznictwa psychiatrycznego dla dzieci i młodzieży w latach 2017–2019, blisko 9%, czyli ok. 670 tys. dzieci i młodzieży poniżej 18. roku życia wykazuje zaburzenia psychiczne w stopniu wymagającym profesjonalnej pomocy psychiatrycznej i psychologicznej.
Uczynić swoje życie wspaniałą przygodą. Spełniać marzenia i realizować plany. Któż by nie chciał? Codziennie zapisujemy kolejne karty swojego życia. Jednak czy ta historia zawsze jest nasza? Czy wchodzimy w swoją opowieść i przyjmujemy prawdę, czy może żyjemy poza nią?
Ludzkie życie jest jak skakanie na trampolinie: raz jesteśmy wysoko, co daje nam możliwość popatrzenia na świat z góry, innym razem nisko, co motywuje nas do odbicia się, by ponownie wznieść się ponad ziemię. Są jednak i takie chwile, gdy upadamy i wówczas odbicie się trwa nieco dłużej, bo musimy mieć czas na to, by wstać i osiągnąć odpowiednią pozycję umożliwiającą nam skok. Jakie to oczywiste, a przecież nikt z nas, skacząc na trampolinie, nie myśli o tym, nie prowadzi analiz, nie zagląda w głąb siebie, tylko po prostu korzysta z chwili. Robimy tak zresztą w większości sytuacji.
Człowiek jest istotą stworzoną do samorozwoju, a ludzki mózg nieustannie się uczy i niczego nie robi lepiej. Bywa jednak, że rozwój poszczególnych części mózgu jest zaburzony, co skutkuje tym, że niektóre obszary rozwijają się inaczej niż u większości ludzi; zdarza się też, że wskutek uszkodzenia mechanicznego mózgu ucierpią określone jego części. Gdyby nauczyciele podczas lekcji widzieli mózgi uczniów, zrozumieliby, co w nich się dzieje, i łatwiej by im było projektować skuteczne środowisko edukacyjne. To oczywiście niemożliwe, ale spróbujemy podpowiedzieć co nieco w tym zakresie.
Praca nauczyciela, mimo że niezwykle satysfakcjonująca, stanowi trudne i wymagające zajęcie. Nauczyciel z uwagi na wysoki poziom stresu i inne niekorzystne czynniki jest narażony na utratę zdrowia. Krótkotrwały stres, związany z wykonywaniem jakiegoś wymagającego przedsięwzięcia, bywa mobilizujący. Kiedy jednak przez dłuższy czas nie udaje się zrealizować ważnych celów, wartości czy zadań, wtedy długotrwałe działanie czynników stresogennych może poważnie zaburzyć funkcjonowanie organizmu.
Rezyliencja to dynamiczny proces warunkowany poprzez indywidualne kompetencje, czynniki i zdolności, które wpływają na dobrostan psychiczny; to umiejętność pokonywania przeciwności losu oraz elastyczność przystosowania się do niełatwych warunków życiowych. Termin ten jest używany naprzemiennie z określeniem „odporność” lub „sprężystość psychiczna”. Osoba posiadająca wysoką odporność doskonale radzi sobie ze stresem oraz dużo szybciej dochodzi do równowagi po traumatycznych wydarzeniach.
Pierwsze skojarzenia, które przychodzą do głowy, kiedy myślimy o klimacie, atmosferze czy środowisku, to te związane ze zmieniającymi się warunkami atmosferycznymi. Kiedy jednak mówimy o klimacie, atmosferze czy środowisku w grupie klasowej, przymiotniki gorący czy chłodny, którymi posługujemy się, opisując to, co nienamacalne, przestają być poznawczo wystarczające. Co mają na myśli uczniowie, mówiąc o nienajlepszej atmosferze czy „słabym” klimacie w klasie?
Człowiek w każdym momencie swojego życia funkcjonuje w określonej przestrzeni, która ma ogromny wpływ na jego rozwój, zarówno poznawczy, jak i społeczny i emocjonalny. Może ona wyzwalać pozytywną energię, powodować, że chce się chcieć, ale może również ograniczać i zniechęcać, skutkować utratą wiary we własne możliwości. Dlatego dla optymalnego rozwoju istotne jest, by przestrzeń ta była bezpieczna, pozytywna, sprzyjała refleksji, zaangażowaniu i pracy z zachowaniem zasad poufności.
Doniesienia na temat pogarszającej się kondycji psychicznej dzieci są alarmujące. Coraz więcej uczniów boryka się z problemami emocjonalnymi, ze stresem, z trudnościami z koncentracją, z obniżonym nastrojem i wieloma innymi zaburzeniami. W działania profilaktyczne i pomocowe na terenie szkoły obowiązkowo musi włączyć się pedagog. Dlatego w niniejszym numerze inicjujemy nowy dział: Promocja i profilaktyka zdrowia psychicznego. Tylko co z tym wspólnego ma ruch? Odpowiedź znajdą Państwo w pierwszym artykule nowego cyklu.